Siyosatshunoslikka

1-mavzu. SIYOSATSHUNOSLIKKA KIRISH. SIYOSAT VA
SIYOSATSHUNOSLIK
Darsning maqsadi:
• 
talabalarga siyosatshunoslik fani haqida ma’lumot berish;
• 
siyosatshunslik fani va uning fanlar tizimida tutgan о‘mi ha­
qida bilimlarini shakllantirish;
• 
yoshlar orasida sog‘lom m a’naviy-ilmiy muhitni shakllanti­
rish.
Tushunchalar va tayanch iboralar:
Siyosat, siyosatshunoslik, siyosat funksiyalari, siyosatshunoslik
funksiyalari, siyosat obyekti, siyosat subyekti, siyosat va axloq, siyo­
satshunoslik kategoriyalari, siyosatshunoslik qonuniyatlari.
Asosiy savollar:
1. «Siyosat» tushunchasi, mohiyati, siyosat obyekti va subyekti.
2. Siyosatshunoslikning obyekti, predmeti, qonuniyatlari, tadqiqot 
uslublari va kategoriyalari.
3. Siyosatshunoslikning fan sifatida shakllanishi va boshqa fanlar 
bilan o ‘zaro aloqalari.
1. «Siyosat» tushunchasi, mohiyati, siyosat obyekti va subyekti
“Siyosat” tushunchasining bugungi kunda ko‘plab ijtimoiy ata- 
malar kabi yagona universal ta’rifi mavjud emas. Siyosat doimo 
o‘zgaruvchan va tarixiy rivojlanish bosqichida kengayib boruvchi ij­
timoiy fenemon yoki hodisa hisoblanadi. Siyosatning vujudga kelishi 
bevosita kishilik jamiyatida davlat institutining paydo bo‘lishi bilan 
bog'liqdir.
Demak, “siyosat” tushunchasi kundalik hayotimizning ajralmas 
qismi sanaladi. Siyosatshunoslik fani “otasi” sifatida e’tirof etilgan 
Arastu (miloddan awalgi 384-322 ) fikri bilan aytganda, atrofimizda yuz

---

berayotgan deyarli barcha jarayonlar siyosat bilan bogiiqdir1. Shu bois 
odamlar siyosatni kundalik amaliy kuzatuvlar va tadqiqotlar natijasi­
da olingan ilmiy bilimlar asosida idrok etadilar. Siyosat to‘g‘risidagi 
kundalik, tartibga solinmagan tasavvurlar ko‘p ming yillardan buyon 
mavjuddir. U yoki bu shaklda ular har bir insonda mavjud ommaviy 
ongning ajralmas qismini tashkil etadi. Bunday tasavvurlarga ko‘ra 
kundalik hayotda aniq maqsadga yo‘naltirilgan har qanday faoliyatni 
siyosat deb atash mumkin.
«Siyosat» tushunchasi - qadimiy tushunchalardan biri. Hozirgi 
tillarga va madaniyatga «siyosat» atamasi qadimgi yunon tilidan 
o ‘zlashtirilgan so‘z (politika) sifatida kirgan. U davlat bilan hukm­
ronlik munosabatlarini, odamlar va jamiyat ustidan rahbarlik qilish ilmi 
bilan bog‘liq qadimgi yunon tushunchalariga asoslanadi: «polis» (sha- 
har-davlat), «politikos» (davlat arbobi), «politeyya» (konstitutsiya).
Siyosat (yunoncha politika) davlat va ijtimoiy ishlar, odamlar, ij­
timoiy guruhlar, sinflar, partiyalar, millatlar va davlatlar o‘rtasidagi 
hukumatli munosabatlar bilan bog‘langan faoliyat sohasidir.
“Siyosat”-yunoncha “politeia” (yoki “politeyya”) so‘zining tarji- 
masidir. Bu so‘z yunon tilida polis (shahar-davlat) rejimi deb atalib, 
u butun bir hamjamiyatni uyushtirishning ajralib turadigan belgisi, 
rahbarlikning tashkil etish yo‘li mazmunini anglatadigan tushuncha.
Ba’zi manbalarda boshqacha fikrlar keltirilgan, «siyosat»-yu- 
noncha «polis», «politicos» so‘zlarining tarjimasi bo‘lib, u davlatni 
boshqarish san’ati, «davlat ishlari» degan m a’nolarni anglatadi. «Si­
yosat» iborasi amaliyotda Arastuning «Siyosat» risolasi chop etilgan- 
dan keyin keng foydalanishga kiritilgan. Arastu aytadiki: «Siyosat har 
bir fuqaroga eng yaxshi hayot tarzini ta’minlab beradigan boshqaruv 
uslubidir». Qadimgi yunon faylasufi Demokratning fikricha, «siyosat 
davlatni idora etish, boshqarish m ahoratidir». Aflotun siyosatni 
hukm-dorlaming san’ati sifatida, ya’ni shohning odamlami (jami- 
yatni) boshqarish sohasidagi bilimi va qobiliyati sifatida ta’riflaydi. 
«Siyosat san’atining mohiyati,- deydi u ,- davlatning umumiy hayo-
1 
Roskin M.G., Cord R.L., Medeiros J.A., Jones W.S. Political Science: An 
Introduction. New Jersey: Pearson, 2013 - P.2-19.

---

tini oqilona tashkil etish va olib borish qobiliyatida, siyosiy «matoni» 
to‘qish qobiliyatida namoyon bo‘ladi».
“Siyosat” tushunchasini aniqlashtirish, uni mazmun-mohiyatini 
ochib berish va tadqiq etish uzoq davrlar mobaynida monarxiya, 
respublika va davlatning boshqa shakllarini tadqiq etish, jamiyat 
va davlatni bir-biridan ajratish (N.Makiavelli), cherkov institutlari 
(xristianlik an’analari) va fuqarolik jamiyati (J.Lokk), davlatni iqti­
sodiy va ijtimoiy tuzum bilan o‘zaro aloqadorligini aniqlashga doir 
(A.Smit) ilmiy izlanishlar jarayonida o‘z takomiliga yetdi.
«Siyosat» tom ma’noda odamlaming ijtimoiy hayotini tashkil 
etishga doir ehtiyojlarini aks ettiradi va jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyotining in’ikosi, hosilasi hisoblanadi. Uning asosiy vazifasi 
ijtimoiy hayotning turli sohalarini yo‘naltirish, turli kuch manfaatla­
rini muvozanatini topish va ta’minlash orqali jamiyat yaxlitligini, ji- 
psligini ta’minlash, taraqqiyotning ilg‘or strategiyasini ishlab chiqish 
va hayotga tatbiq etishdir.
Siyosat bevosita hokimiyat, boshqamv sohasiga daxldor bo‘lib, 
davlat vajamoat ishlarini, odamlar, ijtimoiy gumhlar, xalqlar, millatlar, 
davlatlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan bog‘liq faoliyat sohasini ang- 
latadi. U siyosiy institutlar va tashkilotlaming faoliyat ko‘rsatishini, 
siyosiy m e’yorlar va an’analami, odamlaming hokimiyat-boshqaruv 
va tashkilotchilik faoliyatini, ijtimoiy-siyosiy manfaatlari va ehtiyoj­
larini, siyosiy g ‘oyalari va qarashlarini o‘z ichiga oladi.
Siyosat san’at sifatida odamlami faollashtirish vositalarini voqe- 
likka mos tarzda tanlay olishda namoyon bo‘ladi. Mohir siyosatchi 
odamlami murakkab vazifalami hal etishga qo‘zg‘atishi mumkin 
bo‘lgan paytni to‘g‘ri belgilay oladi. Uning muvaffaqiyati, faollikka 
faqat birgina m a’muriyatchilik bilan emas, balki odamlar uchun qulay 
sharoitlar yaratish, doimiy va oqilona talabchanlik bilan erishishga 
ham bog‘liq. Rahbaming mahorati inson xulq-atvorining barcha mu­
rakkab jihatlarini farqlay olishdan iboratdir.
Ilmiy manbalarda “siyosat” deganda, quyidagi ta’rifni uchratish 
mumkin. Siyosat- sinflar, ijtimoiy gumhlar o ‘rtasidagi hokimiyat 
va jamiyatni boshqarishga oid munosabatlar, faoliyat, xatti-harakat

---

va kommunikatsion aloqalaming ko‘p qirrali olami. Siyosatning 
asosiy omillarini, eng avvalo, katta ijtimoiy guruhlar (sinflar, mil­
latlar, xalqlar, sivilizatsiyalar), ulaming manfaatlarini ifoda etuvchi 
siyosiy tashkilotlar, institutlar, harakatlar va siyosiy liderlar tashkil 
etadi.
Ingliz tilida “siyosat” atamasi ikki “policy” va “politics” atamalari 
orqali izohlanadi va mohiyatiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi:
“Policy” (siyosat mazmuni)-hokimiyatning, hukumatni faoliyat 
mazmunini (boshqamvga oid konsepsiya, harakat dasturi sifatida), 
ulaming siyosiy qarorlar qabul qilish texnologiyalari mohiyatini aks 
ettiradi.
“Politics” (siyosiy jarayon) - bu siyosiy faoliyat jarayonlarida 
siyosiy ixtiloflami yuz berishi va ulami oldini olish, bartaraf etish 
nuqtayi nazardan kelib chiqib amalga oshiriladigan siyosat ma’nosini 
anglatadi.
Professor U.Yu.Idirov e’tirof etganidek, siyosat omili jamiyatda 
kamida to‘rtta o ‘zaro bog‘lq jarayonlami qamrab oladi:
1. Odamlar o ‘rtasidagi munosabatlami, aynqsa ijtimoiy guruhlar 
o‘rtasidagi munosabatlami boshqarish.
2. Jamiyat faoliyatini amalga oshirishning tartib-qoidalarini ishlab 
chiqish.
3. Ijtimoiy munosabatlami amalga oshirish bilan bog‘lq bo‘lgan 
jarayonlami boshqarish va nazorat qilish.
4. Siyosat subyektlarining faoliyati orqali siyosiy hokimiyatni 
amalga oshirish.
Ta’kidlash joizki, “siyosat” tushunchasiga nisbatan salbiy 
yondashuvlar ham mavjud. Siyosat ko‘pchilik qiziqish sohasiga 
kirmaydi. Ko‘pgina insonlar siyosatni be’mani narsa deb hisoblashadi, 
ehtimol ular haqdirlar. Siyosat o ‘z mohiyatiga ko‘ra axloq me’yorlariga 
zid sanaladi, boshqacha qaraganda axloqsizlikdir, deb hisoblashadi. 
Hokimiyatdan to‘g‘ri foydalana olmaslikni, korrupsiyani- siyosatning 
eng asosiy xususiyati deb bilishadi2.
2 
Roskin M.G., Cord R.L., Medeiros J.A., Jones W.S. Political Science: 
An Introduction. New Jersey: Pearson, 2013 - P.2-19.

---

Biroq bugungi kunda demokratik boshqaruv tobora keng yoyilib 
borayotgan sharoitda “siyosat” tushunchasining asosiy negizlarini 
quyidagilar tashkil etishini ko‘rsatib o ‘tish mumkin:
• 
demokratiya;
• 
insonga yo‘naltirilganlik, jinoyatchilikka barham berish;
• 
m a’naviyat;
• 
o‘z vataniga fuqarolik muhabbati;
• 
siyosatning muayyan tarixiy sharoitlardan kelib chiqishi, 
boshqa fanlardan ham foydalanilgan holda belgilanishi;
siyosat millatlar, ijtimoiy guruhlar, davlatlar o‘rtasidagi 
ulaming ehtiyojlari va manfaatlarini amalga oshirishga oid 
munosabatlar sifatida qaralishi;
siyosatning davlat ishlarida ishtirok etish, davlat faoliyatining 
shakllari, vazifalari va mazmunini belgilashi;
• 
siyosat-millionlab 
kishilaming 
taqdiri, 
uning 
inson 
manfaatlariga yo‘naltirilishi demakdir.
Siyosatning asosiy «harakat qiluvchi shaxslari» uning subyekt­
lari bo‘lib, ular siyosiy faollik manbai sifatida maydonga chiqadilar. 
«Subyekt» va «obyekt» tushunchalari (lotincha subjectum-ega, ob- 
jectum-predmet) gumanitar bilimning muhim kategoriyalaridandir.
Siyosat subyekti-amaliy siyosiy faoliyat sohibidir.
Siyosat subyektlariga individlar (oddiy shaxslar yoki siyosiy lid- 
erlar); ijtimoiy guruhlar-jamoalar, etnik gumhlar, diniy jamoalar, siy­
osiy elita, sinflar, omma, fuqarolik jamiyati, xalqlar, millatlar, tamad- 
dunlar; siyosiy institutlar (davlat, siyosiy partiyalar) kiradi.
Siyosat obyekti- subyektning bilish va boshqa faoliyati nimaga 
qaratilgan bo‘lsa, ana shuni anglatadi.
Siyosat o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lib, uning tarkibiy qismlariga 
quydagilar kiradi:
1) Siyosiy munosabatlar. U jamiyatdagi ijtimoiy gumhlar va 
hokimiyat institutlari o ‘rtasidagi o‘zaro aloqalaming barqarorligi 
xarakterini ifodalaydi.
2) Siyosiy ong. U kishilaming hokimiyat ahamiyatiga molik 
bo‘lgan manfaatlarini anglab yetgan holatidagi munosabatlarini 
siyosiy hayot bilan uzviy bog‘liqligini ifodalaydi.
10

---

3) 
Siyosiy tashkilot. U hokimiyat institutlarining ijtimoiy 
jarayonlami muvofiqlashtirish va boshqarish markazlari sifatida 
xarakterlanadigan rolidir.
Shuningdek quyidagilami ham siyosatning tarkibiy qismi sifatida 
keltirish mumkin: siyosiy qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar, dasturlar, 
qadriyatli yo‘nalishlar, ko‘rsatmalar, andozalar va boshqalar, odatlar 
va qadriyatlar, xulq-atvor namunalari, jamoatchilik fikri, o‘ziga xos 
siyosiy til, odamlar psixologiyasi, davlat, partiya, guruhlar manfaatlari 
va harakatlar, qonunlar, inson huquqlari va boshqa huquqiy normalar, 
siyosiy yetakchilik munosabatlari, elita, guruhlar va hokazolar 
hisoblanadi.
Siyosatning tarkibiy qismlari bilan bir qatorda uni turli darajalari 
ham mavjuddir. Mutaxassislar siyosatning uchta asosiy darajasi 
haqida xulosalami bildirib o'tganlar.
1. Makro daraja. Mazkur daraja davlat hokimiyati, uni tuzilishi, 
mamlakat markazida va joylarda amal qilishini anglatadi.
2. Siyosatning mikro darajasi. Mazkur darajada siyosiy faoliyatni 
siyosiy partiyalar, harakatlar, ayrim tashkilotlar doirasida amalga 
oshirilishi nazarda tutiladi.
3. Siyosatning mega darajasi. Ushbu darajaga xalqaro tashki- 
lotlarning-BMT, ShXT, NATO va boshqalaming faoliyatini kiritish 
mumkin.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda siyosatning jamiyatda 
quyidagi funksiyalarini bajarishini ta’kidlash mumkin:
- jamiyatning barcha guruhlari, qatlamlarining hokimiyat nuqtayi 
nazaridan muhim manfaatlami ifoda etish, odamlarga o ‘z ehtiyojlarini 
qondirish va ijtimoiy maqomini o‘zgartirish uchun qo‘shimcha 
imkoniyatlar berish;
- yuzaga keladigan ziddiyatlami oqilona hal etish, ulami fuqarolar 
va davlat o‘rtasidagi madaniylashgan muloqot o ‘zaniga yo‘naltirish;
- siyosiy va iqtisodiy jarayonlami boshqarish va ularga rahbarlik 
qilish;
- aholining turli qatlamlarini birlashtirish;
- shaxsni ijtimoiylashtirish yoki insonni shakllantirish. Uning
ll

---

mohiyati shundan iboratki, siyosat ko‘p hollarda insonni o‘zgartiradi;
-ijtimoiy taraqqiyotning innovatsionligini ta’minlash yoki hayotni 
ijtimoiy tashkil etishning yangi shakllarini yaratish.
Demak, siyosat keng m a’noda jamiyatlaming siyosiy tizimi, 
siyosiy hayoti, davlat hokimiyati, uning ichki va tashqi faoliyati, 
siyosiy tashkilotlar va harakatlaming hokimiyatga munosabati, 
uni boshqarishda siyosiy manfaatlami amalga oshirishning ustuvor 
yo‘nalishlarini o ‘zida ifoda etadi.