Siyosatshunoslikka

hisobdorligining 
faol tarafdori, deb biladi.”76
Umuman, sotsial demokratiyaning o ‘zga xos jihatlarini quyidagi- 
larda kuzatish mumkin:
• 
jamoaviylik, ijtimoiy manfaatlaming shaxsiy manfaatlardan 
ustunligi;
• 
davlat ishlarida fuqarolaming teng huquqliligi va faol ishtiroki;
• 
ins on huquqlarining kafolatlanishi;
• 
so‘z va mitinglar o‘tkazish erkinliklari;
• 
fuqarolaming boshqaruvda ishtirok etishlari uchun ijtimoiy 
shart-sharoitlaming yaratilishi;
• 
ana shu asosiy guruhlaming demokratik tarzda tashkil etilishi.
Xalqning boshqaruvda ishtirok etish darajasi, hokimiyat funksi-
yalarini kimlar bajarishiga bog‘liq ravishda demokratiyani ikki turga 
ajratish mumkin:
1. Bevosita demokratiya (to‘g ‘ri demokratiya, plebissitar de­
mokratiya, partisipatorlik demokratiyasi)
2. Bilvosita demokratiya (vakillik demokratiyasi, reprezentativ de­
mokratiya)
76 
“Adolat” SDP Saylovoldi dasturi - http://adolat.uz/wp-content/
 
uploads/2014/12/saylovoldi-dastur.pdf
225

---

Demokratiyaning bevosita shakli
qarorlami qabul qilish, muho­
kama etish va tayyorlashda fuqarolaming o‘zlari ishtirok etishlarini 
taqozo qiladi. Amalda ushbu shakldan nisbatan uncha katta bo‘lmagan 
jamoalarda foydalaniladi. Bunda qabul qilinayotgan qarorlar oddiy 
bo‘lib, ulami tayyorlash va muhokama qilish uchun maxsus malaka 
talab qilinmaydigan hollarda foydalanish mumkin. Hozirgi kunda 
bevosita demokratiya asosan mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish da- 
rajasida uchraydi Masalan, Shveysariyada fuqarolaming o ‘zlari to­
monidan masalalar ко‘rib chiqiladi va o‘zlari tomonidan hal qilinadi. 
Bunga muhim qonunchilik hujjatlarini qabul qilish, muhim siyosiy va 
mahalliy ahamiyatga molik qarorlar qabul qilish kabilar kiradi.
Bundan tashqari bevosita demokratiyaning ko‘rinishlariga refe- 
rendumlami keltirish mumkin. Unda xalq muayyan bir muhim ma- 
salada qaror qabul qilishda bevosita ishtirok etadi. Shuningdek, mi- 
ting, namoyish, norozilik harakatlari ham hukumat qaroriga ta’sir 
o ‘tkazganligi bois ular ham m a’lum m a’noda bevosita demokratiya 
shakllari hisoblanadi (asosan partisipatorlik demokratiyasi doirasida).
Konstitutsiyaviy huquq fanida bevosita demokratiya institutlarini 
ikki guruhga: qat’iy (imperativ) va tavsiya xususiyatga ega institut- 
larga ajratish qabul qilingan.
Bevosita demokratiya qat’iy (imperativ) shakllarining o‘ziga xos 
xususiyati shundan iboratki, xalq tomonidan qabul qilingan qaror uz-
il-kesil, majburiy hisoblanadi, davlat organlari yoki mahalliy o ‘zini- 
o‘zi boshqarish organlari tomonidan tasdiqlashni taqozo etmaydi 
(ular faqat mazkur qaromi rasman qabul qilingan deb e’lon qilishlari 
mumkin). Bevosita demokratiyaning qat’iy shakllariga imperativ refe­
rendum hamda deputatlar va saylab qo‘yiladigan mansabdor shaxs- 
lami xalq tomonidan saylash kiradi.
Bevosita demokratiya tavsiyaviy shakllarining o ‘ziga xos xususiyati 
shundan iboratki, ular yordamida aniqlangan xalq (aholi)ning xohish- 
irodasi tegishli davlat organi yoki mahalliy o ‘zini-o‘zi boshqarish or- 
ganining qarorida o‘z aksini topadi (mazkur qarorga asos bo‘lib xizmat 
qiladi). Lekin mazkur organ o ‘z hujjatining uzil-kesil matnini o‘zi mus- 
taqil ta’riflasa-da, u xalq (aholi)ning xohish-irodasini inobatga oladi.
226

---

Bevosita demokratiyaning tavsiyaviy shakllariga konsultativ referen- 
dumlar (so‘rovlar), xalq muhokamalari, tashabbuslari (shu jumladan, 
huquq ijodkorligi tashabbuslari), petitsiyalar kiradi.
Fuqarolaming yig‘ilishlari (yig‘inlari)ning qarorlari ayrim hollarda 
(masalan, mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini saylashda, de- 
putatlikka nomzodlami kiritishda) imperativ xususiyatga ega bo‘Isa, 
boshqa hollarda (masalan, kichik tumanda yoki aholi yashaydigan 
manzilda yangi obyekt qurilishi yuzasidan o ‘z fikrini bildirishda, ma­
halliy tuzilma boshlig‘ining bildirishini muhokama qilishda) tavsiya, 
maslahat xususiyatiga ega bo‘ladi.
«To‘g ‘ridan-to‘g ‘ri demokratiya», «bevosita xalq hokimiyatchi- 
ligi» tushunchalari ham «bevosita demokratiya» tushunchasi bilan bir 
xil ma’noda qo‘llanadi77.
Bevosita demokratiya fuqarolaming siyosiy faolligini oshiradi, 
hokimiyat legitimligini mustahkamlashni ta’minlaydi, davlat instituti 
va mansabdor shaxslar faoliyatini samarali nazorat qilish imkoni- 
yatini yaratadi. Natijada hokimiyatni suiiste’mol qilish, deputatning 
xalqdan uzilib qolishi, amaldorlar byurokratlashuvining oldi olinadi.
Shu bilan birga bevosita demokratiyaning ham o‘z kamchiliklari 
bor:
- bevosita demokratiyada ham fuqarolaming siyosatga ta’sir 
etish imkoniyatlarini mutlaqlashtirish kerak emas. Chunki bevosita 
demokratiya fuqarolarga ovoz berish vositasida, odatda, prezident, 
hukumat, partiya yoki tashabbuskor guruh tomonidan tayyorlan- 
gan muayyan qonun loyihasini, qarorlami m a’qullash yoki rad etish 
huquqini beradi, holos.
- yetarli darajada iqtidorga ega bo‘lmaganligi sababli, qabul 
qilingan qarorlaming kam samara berishi;
- ommaning mafkuraviy ta’sirlarga beriluvchanligi oqibatida 
totalitarizm yoki populistik avtoritarizm xavfining kuchayishi;
- fuqarolaming katta qismini majburlashsiz, ulaming shax- 
siy erkinliklariga daxl qilmasdan turib, boshqamvda doimiy tarzda 
ishtirok etishga jalb qilishning mumkin emasligi.