Siyosatshunoslik

1 Каримов И А. Узбекистан XXI аср бусагасида: хавфсизликка таздид, бар-
к,арорлик шартлари ва тарак^иёт кафолатлари. — Т., 1997. — Б. 225—226.
2 Рамазонов И., Муминов Э. Политология: Дарслик. - Т., 1997; К,иргизбоев
М. Фу^аролик жамияти: сиёсий партиялар, мафкуралар, маданиятлар. - Т.,
1998; Политология: Укув кулланма / С.Отамуродов, И.Эргашев, ШАкрамов,
А.К^одиров. 
—
 Т., 
1999; Крдиров А.
К ,.
 
Сиёсат фалсафаси. 
— Т., 
1999; Мамадали-
ев III. О. Узбеки стон сиёсий партиялари: шаклланиш жараёнлари ва ривож-
ланиш истик;боллари. — Т., 2004; Одилцориев Х.Т., Ройибназаров III.F. Сиё­
сий маданият. — Т., 2004; Нишанов М.Н., Джавакова К.В. Политология: Учеб­
ное пособие. - Т., 2005; Кадыров А.К. Политология: Курс лекций. - Т., 2006.
4

---

SIYOSATSHUNOSLIK FANINING PREDMETI,
TARKIBI VA VAZIFALARI
1. Siyosatshunoslikning fan sifatida shakllanishi
«Siyosat» deb ataluvchi ijtimoiy fenomen yoki hodisaga in- 
soniyat o‘z taraqqiyotining ibtidosidayoq duch kelgan. 0 ‘tgan 
uzoq tarixiy davr mobaynida bir zamonlar urug‘ va qabilalararo 
tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar to‘xtovsiz rivojlanib, bu 
murakkab dunyoda insonlam i birga yashashdek buyuk bir 
san’atni egallashga o ‘rgatdi. Siyosat tom m a’noda odamlaming 
ijtimoiy hayotni tashkil etishga oid ehtiyojlarini aks ettiradi va 
jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining in’ikosi, hosilasi hisob- 
lanadi. Uning asosiy vazifasi ijtimoiy hayotning turli sohalarini 
yo'naltirish, turli kuchlar manfaatlari muvozanatini topish va 
ta ’minlash orqali jam iyat yaxlitligini, jipsligini ta ’minlash, 
taraqqiyotning ilg‘or strategiyasini ishlab chiqish hamda hayot- 
ga tatbiq etishdir.
Odamlar siyosatni kundalik amaliy tajriba orqali oddiy kuza- 
tuvlar va tadqiqotlar natijasida olingan ilmiy bilimlar asosida 
idrok etadilar. Siyosat to ‘g‘risidagi kundalik, tartibga solinma- 
gan tasawurlar ko‘p ming yillardan buyon mavjud. U yoki bu 
shaklda ular har bir insonda mavjud ommaviy ongning ajralmas 
qismini tashkil etadi. Bunday tasawurlaiga ko‘ra kundalik hayot- 
da aniq maqsadga yo‘naltirilgan har qanday faoliyatni siyosat 
deb atash mumkin. Lekin siyosiy hodisalaming asosan tashqi, 
amaliy tomonini aks ettiruvchi kundalik bilimlar voqelikni chu- 
qur va har tomonlama aks ettira olmaydi. Siyosat to ‘g‘risidagi 
kundalik tasawurlaming noaniqligi, cheklanganligi, awalo, «si­
yosat» deb ataluvchi hodisaning murakkabligi, ko‘pqirraliligi, 
sermazmunligiga borib taqaladi. Shuning uchun ham kundalik 
ijtimoiy bilimlar siyosat dunyosida odamlar uchun ishonchli 
yo‘llanma bo‘la olmaydi. «Siyosat» atamasining ilmiy talqinlari 
birmuncha ziddiyatli bo‘lsa-da, mantiqiy asoslanganligi va tar-
5

---

tibga solinganligi bilan kundalik tasawurlardan ajralib turadi. 
Siyosat t o ‘g ‘risidagi bunday ilm iy, m antiqiy bilim larni 
siyosatshunoslik fani o‘rgatadi.
Hozirgi zamon ijtimoiy fanlarining tarkibiy qismi bo'lgan 
siyosatshunoslikili o‘rganish katta nazariy va amaliy ahamiyat 
kasb etadi. 
-
Miloddan avvalgi V asrda yashagan buyuk yunon donish- 
mandi Aristotel ta’kidlaganidek, awalo, insonning to ‘laqonli 
hayot kechirishi uchun lozim bo‘lgan shart-sharoitlar faqatgina 
jamoada, jam iyatda mavjud bo‘ladi. Xususan, demokratik 
tartiblami joriy etishni maqsad qilib qo‘ygan har bir mamlakatda 
siyosiy bilim va madaniyat kasbi, jinsi, ijtimoiy mavqeyi, 
millatidan qat’i nazar, har bir odam uchun zaruratga aylanadi. 
Chunki inson jamiyatda yashar ekan muqarrar ravishda boshqa 
odamlar va davlat bilan o‘zaro munosabatlarga kirishadi.
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish ommaviy 
siyosiy savodxonlikni taqozo etadi, chunki demokratik siyosiy 
ta ’limga suyangan jamiyatda mustabidlikka, davlat va ijtimoiy 
tuzumning g‘ayriinsoniy va iqtisodiy zararli shakllariga o‘rin 
qolmaydi. Demokratik tuzum aholining siyosiy madaniyatisiz 
o‘matilishi va samarali bo‘lishi mumkin emas.
Siyosatshunoslik demokratik siyosiy-ma’rifiy vazifani baja- 
rish jarayonida asosiy gumanistik qadriyatlar, awalo, har bir 
shaxsning erkinligi va sha’ni, uning tabiiy ajralmas huquqlarini 
e ’tirof etadi. Siyosatshunoslik fani fuqaroga tegishli ijtimoiy 
tuzumni to ‘g‘ri baholash, uning davlatdagi o‘z o ‘rni va rolini, 
huquq va majburiyatlarini anglashda yordam beradi. Natijada, 
fuqaro boshqalaming huquq va manfaatlarini hurmat qilgan 
holda o ‘z manfaatlarini himoya qila olishga, umumiy muam- 
molami jamoa bilan hal qilishga o'rganadi. Shuningdek, fuqaroda 
demokratik tartibotga va uni ta’minlovchi davlat va ijtimoiy 
institutlarga nisbatan hurmat tuyg‘usi shakllanadi.
Siyosat va siyosiy faoliyatning vujudga kelishi eng qadimgi 
zamonlardan boshlanar ekan, tabiiyki, siyosat haqidagi dastlab- 
ki risolalar va siyosiy qarashlar ham uzoq o‘tmishga borib taqa- 
ladi. Siyosatni anglashning tarixan dastlabki shakli uning diniy- 
afsonaviy talqini bo‘lib, miloddan avvalgi II—I ming yilliklarda
6

---

barcha qadimgi xalqlarda hokimiyatning va ijtimoiy tuzumning 
ilohiy kelib chiqishi to ‘g‘risida tasawurlar hukmronlik qilgan 
hamda bu tasawurlar, odatda, afsonalar tarzida ifodalangan.
Taxminan miloddan awalgi I ming yillikda siyosiy qarash- 
laming ratsionallashuvi kuzatila boshlangan. Birinchi siyosiy 
kategoriyalar va ta ’riflar, keyinchalik esa falsafiy-axloqiy shakl- 
dagi qator ta ’lim otlar paydo boigan. K. Yaspersning qayd 
etishicha, miloddan awalgi IX—III asrlar oralig'ida qariyb bir 
vaqtda bir-biridan mustaqil tarzda Sharqda — Xitoy, Hindis- 
ton, Eron, Falastinda va G ‘arbda — Yunonistonda siyosiy- 
huquqiy qarashlami o'zida mujassam etgan madaniy markazlar 
vujudga kelgan1. Bu davrda Xitoyda Konfutsiy, Lao-szi, Mo- 
szi asarlari, Hindistonda ma’naviy-ruhiy «erkinlik»ni targ‘ib etgan 
diniy-falsafiy tizim sifatida Upanishadilar, Xorazm va Eronda 
Zardusht ta’limoti, Yunonistonda esa Gomeming «Iliada» va 
«Odisseya» dostonlari vujudga kelgan hamda buyuk mutafakkirlar 
Geraklit, Demokrit, Suqrot, Platon, Aristotel nomlari dunyoga 
tanilgan. Shu
tariqa siyosatni nazariy jihatdan tahlil qilish asoslari 
yaratilgan. Biroq qadimgi zamon mutafakkirlarining siyosiy 
tadqiqotlari hali mustaqil fan sifatida ajralmagan hamda falsafiy, 
axloqiy g‘oyalar bilan uzviy bog‘liq edi. Shu hoi e’tiborga molikki, 
aynan qadimgi davrlarda o‘sha mutafakkirlar tomonidan biz 
bugun foydalanayotgan falsafiy va siyosiy kategoriyalaming 
aksariyat qismi ishlab chiqilgan.
Insoniyat siyosiy tafakkurining g‘oyat katta shitob bilan o ‘si- 
shida XVI—XIX asrlar oralig‘ida G ‘arbiy Yevropa mamlakatla- 
rida ro‘y bergan iqtisodiy, ilmiy, siyosiy o ‘zgarishlar muhim rol 
o ‘ynaydi. Jumladan, italiyalik mutafakkir N. Makiavelli XVI 
asrda siyosiy fan, falsafa va axloqni bir-biridan aniq ajratib ber- 
di. U siyosiy tadqiqotlami mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida ajratib, 
davlat va hokimiyat m asalalarini tahlil markaziga qo‘ydi, 
hokimiyat uchun kurash uslublarini ishlab chiqdi. Uning ijodi 
siyosatshunoslikning mustaqil fan sifatida shakllanishiga qo‘yil- 
gan yirik qadam bo'lishi bilan biiga amaliyot va nazariyaning 
yaqinlashuviga shart-sharoit tug‘dirdi. Keyinroq esa Gobbs,