Siyosatshunoslik

Vaziyatlar nazariyasi. 
Yetakchilikning muayyan ijtimoiy 
shart-sharoitlarga bog'liqligini vaziyatlar ta ’lim oti yanada 
rivojlantirdi va asoslab berdi. V. Dali, T. Xilton, A. Gardner, R. 
Stogdill va boshqalar yetakchilik hodisasining nisbiyligidan, ko‘p 
xilliligidan kelib chiqadilar. Ulaming fikrlaricha, «Yetakchi — 
muayyan vaziyat mahsulidir. Aynan vujudga kelgan muayyan 
vaziyatlar siyosiy yetakchilarni tanlab oladi va ularning xulq- 
atvorini belgilaydi.
Shu ma’noda tarixda tasodifiy yetakchilar bo'lmaydi, har 
bir yetakchi o‘z davrining, o‘z davri tarixiy vaziyatining mahsu­
lidir. Iskandar Zulqarnayn, Oliver Kromvel, Chingizxon, Jalo- 
lid d in M a n g u b erd i, A m ir T em u r ham o ‘z d a v rin in g
yo'lboshchilari edilar.
R. Stogdill yozishicha, yetakchilik qandaydir ijtimoiy vaziyat- 
larda kishilar o‘rtasida mavjud boladigan aloqalardir, bir vazi- 
yatda yetakchi bo‘lgan kishilar boshqa vaziyatlarda ham albatta 
shunday bo‘la olmaydi»1. Masalan, «namunali, qudratli va ilg‘or
1 Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш. — Т., 2004. — В.
173.
178

---

islom jamiyati» qurish maqsad qilib belgilangan Erondagi vazi- 
yat m u q arrar ravishda yetakchilarning yevropacha yoki 
amerikacha tipini rad etadi. Xuddi shuningdek, Eron tipidagi 
yetakchi (garchi 2005-yilning 24-iyunida Eron prezidentligiga 
saylangan texnika fanlari doktori M ahm ud A hm adinajot 
m a m la k a tn in g s o ‘nggi 2 4 -y illik tarix id a ilk dunyoviy 
boshqaruvchi b o ‘lsa-da) G ‘arb siyosiy m aydonida o ‘zini 
namoyon etishi mumkin emas. Neft va gaz zaxirasiga egalik 
qilish borasida dunyoda Saudiya Arabistoni va Rossiyadan ke- 
yingi o'rinda turuvchi Eronda aholi jon boshiga to ‘g‘ri keladigan 
milliy daromad 320 dollar ekani (qiyos: Saudiyada bu ko'rsatkich 
19 ming dollardan ortiq) Osiyoning bu yirik mamlakati jiddiy 
iqtisodiy islohotlaiga muhtojligini ko'rsatadi1 hamda uning siyosiy 
yetakchisiga murakkab vazifalami uddalash m as’uliyatini yuk- 
laydi.
Bundan tashqari, davlatning inqiroz holatidaligi yoki bar- 
qaror rivojlanishdaligiga bog‘liq ravishda yetakchiga qo‘yiladi- 
gan talablar ham bir-biridan farqlanadi. Misol uchun, XX asr­
ning 80-yillari oxirlarida sovet tuzumining inqirozi B. Yelsin,
I. Karimov, N. Nazarboyev va boshqa yetakchilami ilgari sur- 
di. Ular eski totalitar tuzumni yemirish va demokratik jamiyat­
ni barpo etish sari xalqni yetaldadilar.
Ta’kidlash joizki, vaziyatlar nazariyasi siyosiy yetakchining 
individual xususiyatlarini rad etmaydi, lekin ulami mutlaqlashtirishni 
ham n o o ‘rin hisoblaydi va siyosiy yetakchining tabiatini 
tushuntirishda mamlakatdagi shart-sharoitlaiga ustuvorlik beradi.
Vaziyatlar ta’limotiga aniqlik kiritish, rivojlantirish va sifat 
jihatdan boyitish natijasida siyosiy yetakchilikni uning izdoshlari 
va tarafdorlari (konstituyentlari) yordamida tushuntirish ta ’limoti 
vujudga keldi. Zamonaviy siyosatshunoslikda «tarafdorlar» 
tushunchasi keng qamrovli bo‘lib, siyosiy faollardan tashqari 
yetakchining saylovchilari, shuningdek, u bilan munosabatda 
bo ‘luvchilar ham bu tushuncha mazmuni tarkibiga kiritiladi. 
U lam i tahlil qilish siyosiy yetakchining xulq-atvorini, qabul 
qiladigan qarorlarini oldindan bilish imkoniyatini beradi.