Siyosatshunoslik

An’anaviy yetakchilik. 
Yetakchilikning bu turi an’analar, 
marosimlar, odat kuchi kabi mexanizmlaiga tayanadi. Itoat qilish 
odati an’analaming muqaddasligiga va hokimiyatning meros ta- 
riqasida o‘tishiga asoslangan. Urf-odat va an’analar jamiyatda 
nafaqat yo‘naltiruvchilik vazifasini, balki avlodlararo vorisiy- 
likni, tarixiy taraqqiyotning uzviyligini ham ta ’minlaydi. Bizning 
zamonamizda monarxiyani goho o‘z tarixiy rolini bajarib bo‘lgan, 
o ‘tmishga xos hokimiyat boshqaruvi deb hisoblashadi. Lekin bu 
fikr unchalik to ‘g‘ri emasga o'xshaydi. Aks holda hozirgi 
Ispaniyada aynan m onarx boshqaruvi jam iyatni general 
Frankoning diktatorlik rejimidan demokratiyaga tomon nisbatan 
muvaffaqiyat bilan olib o'tganligini qanday izohlash mumkin? 
Umuman olganda, yetakchilikning bu turi dohiylar, oqsoqol- 
lar, shohlar boshqaruvi uchun xosdir.
182

---

Xarizmatik yetakchilik. 
Yetakchilikning bu turiga M. Veber 
inqiroz davrida jamiyatni inqilobiy tarzda yangilashning mu- 
him harakatlantiruvchi kuchi sifatida qaraydi. Chunki yetak­
chilikning bu turi hukmdor — yetakchining qudratiga nisbatan 
xalqning cheksiz ishonchiga asoslangandir. Ommaning fikricha, 
rahbarlik uchun alohida xislatlar, buyuk sifatlar, g‘ayrioddiy qobi- 
liyatlarga ega bo‘lgan xarizmatik yetakchilar xalqni ijtimoiy yan- 
gilanish vazifalarini yechishga safarbar eta oladilar. Aslida esa 
yetakchining individual sifatlari uning xarizmasi shakllanishida 
ikkinchi darajali rol o ‘ynaydi. Masalan, Lenin, Stalin, Gitler, 
M ao Szedun, Kim Ir Sen, Fidel Kastrolar xarizmatik yetakchi­
lar bo‘lishgan.
Ratsional-legal yetakchilik 
yetakchini saylash tartibi, unga 
berilgan hokimlik vakolatlarining oqilligi, qonuniyligi to ‘g‘risi- 
dagi tasawurlarga asoslanadi. Chunki, jamiyat taraqqiyotidagi 
nisbatan tinch davrlarda tarixiy an ’analarni asrab-avaylovchi va 
zaruriy islohotlami amalga oshiruvchi ratsional-legal yetakchi- 
larga ijtimoiy ehtiyoj, zarurat yuzaga keladi.
Umuman esa ko‘pchilik davlatlaming tarixida siyosiy yetak­
chilik turlarining almashinuvida m a’lum bir ketma-ketlik kuza- 
tiladi. Masalan, xarizmatik yetakchi an’anaviy yetakchiga, u 
esa, o‘z navbatida, islohotchi-qonunchiga (ratsional-legal yetak­
chiga) o ‘z o‘rnini beradi.
Yetakchilami turlarga ajratishning yana bir ko‘rinishi haqida 
AQSHning Prinston universiteti professori Robert Taker taklif 
kiritgan. U 1987-yilda nashr etilgan «Политическая культура 
и лидерство в Советской России. От Ленина до Горбаче­
ва» («Sovet Rossiyasida siyosiy madaniyat va yetakchilik. Lenindan 
Gorbachevga qadap>) nomli asarida yetakchilami uch turga bo‘ladi: