Siyosatshunoslik

«Madaniyat» 
atam asini ilk bor Qadimgi 
Rim 
jam oat arbobi 
M ark Porsiy Katon o'zining «Agrikola» («Dehqonchilik haqida») 
asarida yerga ishlov berish, o ‘simliklar yetishtirish, hayvonlarni 
parvarishlash; «cultor» iborasini esa — yerga ishlov beruvchi, 
z iro a tc h i, ch o rv ad o r, y a ’ni q ish lo q fuqarosi va dehqon 
m a’nolarida qo‘llagan. Vaqt o ‘tishi bilan bu so‘z qadriyatlarni 
yaxshilash, takom illashtirish, yaratish m a ’nosida q o ‘llana 
boshlandi. Shu bois, mashhur huquqshunos va notiq M ark Tuliy 
S itse ro n (m il. av. 106—43) « m ad an iy at» tu s h u n c h a sin i 
m a ’rifatlilik, tarbiyalilik, tarbiyachi, ustoz m a’nolarida ham
ishlatgan. U m um an olganda madaniyatni insonning tabiatni 
o ‘zgartirish borasidagi aqlga muvofiq faoliyati, shuningdek, 
mazkur faoliyatning moddiy va m a’naviy sohalarda ifodalangan, 
o ‘z aksini topgan natijasi deb tushunishim iz mumkin.
Madaniyat va siyosat. 
M adaniyat va siyosat bir-biri bilan 
cham barchas bog‘liqdir. Chunki siyosiy m adaniyat insoniyat- 
ning o ‘z tarixiy taraqqiyoti jarayonida to ‘plagan siyosiy tajriba- 
sidir. Siyosiy madaniyat o ‘z kelib chiqishiga ko‘ra siyosiy m u- 
nosabatlarning vujudga kelishi bilan bevosita bog‘liq. Ammo bu 
bog‘liqlik siyosatdagi jamiki narsalam i «siyosiy madaniyat» deb 
atash g a im kon berm aydi. C h u n k i m ad an iy at d o irasid an
tashqaridagi siyosat b a ’zan zo‘ravonlik va o'lim ga sababchi 
b o ‘ladi. Madaniyatning siyosat bilan o ‘zaro aloqasi, kesishishi 
va to ‘qnashishi siyosiy hokim iyatning legitimligi hodisasida 
kuzatiladi. Legitimlashtirish jarayoni esa bevosita yoki bilvosita 
siyosiy munosabatlar qadriyatlarga asoslanishini nazarda tutadi. 
Legitimlikka ega b o ‘lish jarayonida hokimiyat madaniylashadi, 
bu esa unga zo‘ravonliksiz va samarali tarzda ramziy vositachi 
vazifasini bajarish im konini beradi. Shuning u ch u n ham
hokimiyatning legitimligiga qarab jamiyat siyosiy madaniyatining 
xususiyati va darajasi haqida xulosa chiqarish mumkin.
Yuqoridagi jihatlarga ko‘ra, siyosiy madaniyat jam iyatda si­
yosiy b a rq a ro rlik n i saqlash, m u sta h k a m la sh h am d a uni 
demokratlashtirishda m uhim vosita b o ‘lib xizmat qiladi.
Siyosiy madaniyat tushunchasi u yoki bu tarzda Platon, Aris-
323

---

totel, Konfutsiy, Forobiy, Yusuf Xos Hojib, N. Makiavelli, Sh. 
L. Monteskyo, A. Tokvil, M. Veber, N. Y. Danilevskiy, N . A. 
Berdyayev va boshqalar tomonidan m a’lum darajada talqin qilin- 
gan.
«Siyosiy madaniyat» atamasi esa ancha keyinroq — XVIII 
asrda nemis faylasufi va m a’rifatparvari I. Gerder (1744 — 1803) 
tom onidan ilmiy muomalaga kiritilgan.
XX 
asrning 50—60-yillarida siyosiy m adaniyat hodisasini 
o ‘rganishga e ’tibor tobora kuchaydi. Chunki bu davrda mus- 
tamlakachilik zulmidan qutilgan mamlakatlar AQSH siyosiy in- 
stitutlaridan andoza olishga intildilar, ammo ularning bu urinishi 
muvaffaqiyatsiz tugadi. Buning sabablarini aniqlashga uringan 
amerikalik siyosatshunoslarning siyosiy madaniyat tahliliga ba- 
g 'ishlangan yirik tadqiqotlari sam arasi sifatida 1956-yilda 
amerikalik nazariyotchi X.Fayeming «Yevropaning buyuk dav- 
latlari boshqaruv tizimi», G. Almond va S. Verbaning AQSH, 
Angliya, Germaniya, Meksika va Italiya siyosiy jarayonlarini 
tahlil qilishga bag'ishlangan «Fuqarolar madaniyati», 1965-yilda 
esa L. Pay va S. Verbaning 10 ta m amlakat jamiyati siyosiy 
m adaniyati tahliliga oid «Siyosiy m adaniyat va siyosiy taraqqi- 
yot» nomli asarlari nashr qilindi. M azkur ilmiy ishlarda siyosiy 
m ad an iy atn in g hozirgi zam on konsepsiyasi yaratildi. Bu 
konsepsiyaga tayanib, «siyosiy madaniyat» atamasiga quyidagicha 
um um iy ta ’rif berish mumkin: