Sitall va shlakli sitall ishlab chiqarish texnologiyasi reja

 
6. Sitallning kimyoviy tarkibi. 
Sitallarning kimyoviy tarkibi xilma-xil. Masalan, qo’rg’oshinli si-tallar tarkibi quyidagicha 
(mas.% hisobida): 75-82 PbO, 7-14 ZnO, 1.5-3 SiO
2 
va 0-3 Al
2
O
3 
yoki 16-18 PbO,48-52 ZnO,12-
15 B
2
O
3
va 18-20 SiO
2
. Yuqori kremnezemli sitall tarkibi: SiO
2
85-92,Al
2
O
3
0-2, F
2 
3.6 va Na
2
O 
7.5-14.5. Kordieritli sitall tarkibi: MgO-17.8, Al
2
O
3
-25.3,SiO
2
45.8 va TiO
2
-11.1.Spodumenli 
sitall tarkibi: LiO
2
-12.1,ZrO
2
-3.6 va SiO
2
-57.6.Gelenitli sitall tarkibi: MgO-8.6,CaO-40,Al
2
O
3
-
15.4,TiO
2
-1 va SiO
2
-35.2. 
Sitall ishlab chiqarishda qo’llaniladigan katalizatorlar turi ham juda ko’p. Metalli katalizator 
qatoriga Cu,Ag,Au,Sn,Pt va oksidlari qatoriga WO
3
,MoO
3
,CeO
2
va boshqalar kiradi. Murakkab 
katalizatorlar sifatida As
2
O
3
+MoO
3
, TiO
2
+MeF
2
, ZrO
2
+TiO
2
, AgCl+SnO
2
, La
2
O
3
+Cu
2
O va 
boshqalarni ko’rsatish mumkin. 
7. Sitall olish texnologiyasi. 
Sitall olish texnologiyasi oddiy bo’lib, u bir qancha jarayonlarni o’z ichiga oladi. Quyida 
kordierit tarkibli sitall olish sxemasi keltiriladi : 

---

50-rasm. Bir va ikki pog’onali sitall buyumlari olishning sodda tizimi. 
Sitall xom-ash’yosi haqida gapirsak, texnik sitalli xom-ash’yosi ko’p komponentli, sanoat 
chiqindisi va tog’ jinslari asosida olinadigan sitallar xom-ash’yosi esa kam komponentli bo’ladi. 
Texnik sitallarini olishda kvarst qumi, ohaktosh, soda, potash kabi xom-ash’yo turlari ko’p 
ishlatiladi. Shisha olishda ular boyitilar edi. Tarkibga kiruvchi temir birikmalari sitall ishlab 
chiqarishda katalizatorlar rolini o’ynaydi. Bu esa sitall tannarxini pasayishiga olib keladi. 
Shixtaga katalizatorlar metall, oksid va turli birikmalar xolida qo’shiladi. Xrom va titan 
xrom (III) oksidi va titan (IV) oksidi formulasida kiritiladi. Fotositall olishda esa ularning o’rniga 
kumush xloridi 0,002-0,2% miqdorida,kumush sulfati 0,1-0,3% atrofida, oltin xloridi 0,001-0,11% 
atrofida kiritiladi. Agar shisha shixtasi tarkibiga ftor qo’shilishi kerak bo’lsa, u kriolit yoki natriy-
kremniy ftoridi xolida kiritiladi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, sitall shixtasi shisha shixtasidan tarkibga kristallanishga 
xizmat qiluvchi katalizatorlar qo’shilganligi bilan farq qiladi. Ammo xom-ash’yolarni maydalash, 
quritish, sortlash kabi jarayonlar shishasozlikda ham, sitall ishlab chiqarishda ham bir xil. 
Shixtani eritish shishasozlik texnologiyasi jarayonlari kabi kechadi. Hosil bo’lgan shishaning 
tiniq va yuqori sifatli bo’lishi sitallning ham sifatli tarzda olinishini ta’minlaydi. 
Shishalarni kristallanish jarayoni muxim va murakkab jarayonidir. Kristallash haroratini 
to’g’ri aniqlash o’ta muhim. Aks holda buyum qo’yilgan talablarga javob bermaydi. 
Sitall ishlab chiqarishda buyumga past haroratda bir necha soat davomida ishlov beriladi. 
Shu vaqt ichida kristallanish katalizatorlari shisha massasidan ajrab chiqadi va juda ko’p 
miqdordagi kristallanish markazlarini hosil qiladi. 
Sitall kristallarining markazlarini maksimal darajada hosil qiluvchi harorat differinstial 
termik analizi orqali aniq topiladi. U DTA chizig’idan issiqlik yutish, ya’ni endotermik effekti 

---

pikiga to’g’ri keladi (turli tarkibli sitallar uchun 600-1000
o
C). Bunday sharoitda gomogen shisha 
massasidan katalizatorlar ajralib chiqadi. Ularning o’lchami 10-100A atrofida bo’lganligi tufayli 
shishaning tiniqligi va shaffofligi buzilmaydi. 
Keyingi jarayon katalizator markazlari atrofida sitall kristallarini o’stirish. Buni ta’minlash 
uchun o’tdondagi harorat 200-300
o
C ga oshiriladi (800-1250
o
C) va shu sharoitda shishaga 1-4 soat 
davomida ishlov beriladi. Bu vaqt ichida kristallanish markazlari atrofida asosiy kristall faza o’sa 
boshlaydi va o’lchami 0,1 dan 1 mkm atrofida bo’lganda bir-biri bilan to’qnashadi. Kristallarning 
o’sish temperaturasi ham DTA chizig’i orqali aniqlanadi. U DTA chizig’idan issiqlik chiqarish, 
ya’ni ekzotermik effektga to’g’ri keladi. 
Shlak-sitallar, yan’ni sanoat chiqindilari va tog’ jinslari asosida sitall olishda ularning 
tarkibiga aniqlik kiritiladi va ko’pincha tarkibini piroksen yoki melilit kristallari tarkibiga 
to’g’rilab qo’yiladi. Ulardan xuddi yuqorida aytganimizdek avval shisha, so’ngra bir yoki ikki 
usulli termik ishlov berib, kerakli tarkibga ega bo’lgan rangli sitall materiallari olinadi.Tog’ jinslari 
bazalt, piroksen, melilit va boshqalardan ham sitallar olish shlaksitalli olishga o’xshash bo’lib, shu 
jinslarning kristallanishga bo’lgan qobiliyati to’la o’rganish orqali amalga oshiriladi.