Сиртқи бўлим “Фалсафа” кафедраси

4. 
Харакат – материянинг яшаш усули. Ўаракат ва 
тараққиётнинг фалсафий идроки. 
Harakat fazo bilan vaqtning mohiyatidir. Boshqacha aytganda, 
harakat fazo bilan vaqtning birligidir. Fazo bilan vaqt o'z tabiatining mavjudligini 
materiya harakatida ochiq-oydin ko'rsatadi. Fazo harakatdagi materiya 
mavjudligining tub obyektiv shaklidir. Fazo tushunchasi moddiy obyektlaming 
birgalikda mavjudligini va birbiridan uzoqligini, ulaming ko’lamini, bir-biriga 
nisbatan joylashish tartibini ifodalaydi. vaqt ham materiyaning mavjudlik shakli 
bo’lib, moddiy jarayonlaming keng yoyilishi izchilligini, bu jarayonlaming turli 
bosqichlari, 
bir-biridan 
ajralganligi
, 
ulaming 
davom 
etishini, 
ulaming 
rivojlanishini bildiradi. Vaqt fazo bilan chambarchas bog’liq bo’lsada, lekin 
o'zining ayrim xususiyatlari bilan undan farq qiladi. Vaqtning muhim xususiyati 
uning bir o’lchovligidadir, qaytarilmasligidadir. Moddiy narsalar fazoda har xil. 
joylashishlari, turli tomonga harakat qilishlari mumkin, lekin vaqtga kelganda 
ular faqat bir tomonga qarab yo'nalishda bo’ladi, vaqt hech qachon orqaga qarab 
harakat qilmaydi. O'tgan zamonning qaytarilishi va hozirgi zamonning yo‘q 
bo'lishi mumkin emas.
5. 
Фазо ва вақт материянинг яшаш шакли. 
Fazo va vaqt yoki Makon va zamon — borliqning umumiy yashash 
shakllari; fazo dunyoni tashkil etuvchi obʼyektlar va ulardagi tarkibiy 
nuqtalarning oʻzaro joylashish tartibi, koʻlami va miqyosini ifoda etsa, vaqt 
dunyoda sodir boʻluvchi xodisa va jarayonlarning ketma-ket roʻy berishi va 
davomiyligini ifodalaydi. Fazo va vaqtning tabiati hamda mohiyati haqida 
qadimdan faylasuflar xilma-xil nuqtai nazarni ilgari surgan. 
Ularni umumlashtirib 2 ga: 
substansial
 va 
relyatsion konsepsiyaga
 ajratish 
mumkin. Substansial konsepsiyada fazo va vaqtning mutlaq jihatlari, relyatsion 
konsepsiyada esa ularning nisbiy jihatlari mutlaqlashtiriladi. 
Substansial yondashuv tarafdorlari (Demokrit, Platon, Eronshaxriy, Zakariyo ar-
Roziy, Beruniy, Patritsiy, Kampanella, Gassendi, Nyuton, Eyler va 
boshqalar)ning fikricha, fazo-materiya va moddiy aloqadorliklardan tashqarida, 
ularga bogʻliq boʻlmagan holda mavjud boʻlgan mustaqil 
substansiyadir
; u 
moddiy obʼyektlarning joylashish makoni, fazo mutlaqdir. Vaqt esa borliqqa, fazo 
va harakatga jiddiy taʼsir koʻrsatadi; vaqt munosabatlari hamda hisob 

---

sistemalarida bir xilda oʻtadi. Fazo va vaqtni mustaqil substansiya deb 
hisoblaganliklari uchun ularning yondashuvi fanga substansial konsepsiya nomi 
bilan kirgan. 
Relyatsion yondashuv vakillari (Aristotel, Avgustin, al-Kindiy, Ibn 
Sino, Nosir Xisrav, Faxriddin Roziy, Nasriddin Tusiy, Dekart, Leybnits, Toland, 
Yum, Fixte, Kant, Gegel)ning fikricha, fazo — 
moddiy dunyoning
 tarkibiy 
tuzilishi tartibining namoyon boʻlishi, jismlarning oʻzaro joylashish oʻrni va 
moddiy narsalarning mavjudligi tartibini ifodalaydi. Fazo juzʼiy holda ham, 
umumiy holda ham moddiy dunyoning holatiga bogʻliq; materiya fazoning 
mavjudligi uchun asosiy vositadir, vaqt esa materiyaning atributi (ajralmas 
xususiyati), u materiyadan tashqarida mavjud boʻlishi mumkin emas, u nisbiydir. 
Fanda uzoq davr mobaynida fazoni vaqtdan ajratib tushunish 
hukmronlik qilib keldi. Shu jixatdan vaqtga nisbatan dinamik va statistik 
qarashlar ham mavjud. Dinamik qarash boʻyicha, vaqtning faqat hozirgi 
zamonigina real mavjud, 
oʻtmish
 oʻtib ketgan, 
kelajak
 esa hali yoʻq. Statistik 
qarash vakillarining fikricha, vaqtning barcha lahzalari bir yoʻla, yaxlit holda, bir 
vaqtda mavjuddir, vaqtning lahzalarini har bir subʼyekt oʻz boshidan kechiradi va 
unga goʻyoki vaqt oqib oʻtayotgandek tuyiladi.