Sintaksis haqida umumiy ma'lumot

GAPNING TUZILISHIGA KO'RA TURLARI
Nutqimizda gaplar bir yoki ikki grammatik asosdan tuzilishi mumkin. Grammatik asos deganda gapning bosh bo'laklari: ega va kesim nazarda tutiladi. Shu jihatdan gaplar ikkiga bo’linadi: 1) sodda gaplar; 2) qo'shma gaplar. Grammatik asosi bitta bo'lib, ma'lum bir fikrni (ba'zan unga : qo’shimcha ravishda his-hayajonni) ifodalovchi gaplar sodda gap deyiladi: Shahnoza o'qidi. Shahnoza kitobni o'qidi.
Shahnoza shu kitobni o'qidi. Shahnoza shu kitobni hayajon bilan o'qidi kabi. Mazkur gaplarning hammasida bosh bo'laklar, ya’ni ega va kesimi bitta: Shahnoza - ega, o'qidi - kesim.
Ikki va undan ortiq grammatik asosdan tashkil topib, murakkabroq fikr anglatuvchi gap qo'shma gap deyiladi. Shu payt eshik ochildi va hovliga harbiycha kiyingan bir yigit kirib keldi. Bilimli o'zar, bilimsiz to'zar. Odam borki, odamlarning naqshidir. Mazkur gaplarning grammatik asosi, ya'ni ega va kesimi ikkitadan. 1-gapda eshik - ega, ochildi - kesim; 2-gapda yigit - ega, kirib keldi - kesim.
SODDA GAP HAQIDA UMUMIY MA'LUMOT
Sodda gap tarkibida kesimlik shakllariga ega bo'lgan bitta kesim bo'ladi. Sodda gap tarkibidagi barcha bo'laklar shu kesim atrofida birlashadi.
Grammatik asoslarning miqdoriga ko'ra gaplar sodda ( bir grammatik asosli) va qo'shma (ikki va undan ortiq grammatik asosli) gaplarga bo'linadi. Qiyoslang: Bu shaharda tanish-bilish yo'qligi Mirzayevga shu bugun bilindi. - Kampir ko'zlari allanechuk olayib ketdi, yuzining suyakka yopishgangan chandir terisi oqardi.
Sodda gaplar eganing ishtirok etish yoki etmasligiga ikkiga bo'linadi:
egasi mavjud gaplar (Biz yangi kino tomosha qildik - biz gapning egasi) va egasiz gaplar Yangi filmni tomosha qildik - gapning egasi yo'q).
Sodda gaplar ikkinchi darajali bo'laklarning ishtirok etgan yoki etmaganiga ko'ra: sodda yig'iq gaplar (Kamola keldi).
sodda yoyiq gaplar (Kamola darvozadan shoshib kirib keldi)ga bo'linadi.