Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar

Yosh tabiatshunoslar to’garagining maqsadi — o’quvchilarni biologiyaga qiziqtirish, ularning bilimlarini chuqurlashtirish va kengaytirish, ularda kuzatish va tajriba o’tkazish ko’nikmalarini hosil qilish va tabiatni tushunishni tarbiyalashga yordamlashishdir. Tabiatshunoslar to’garagida ish sistemali, ma’lum reja asosida, ixtiyoriy, lekin doimiy o’quvchilar sostavi bilan olib boriladi.
1.2 Maktabdan tashqari faoliyat ish usullari: og’zaki, amaliy ish usullari
Maktabda o’qitiladigan biologiya kursiga muvofiq tabiatshunoslik to’garaklarining tabaqalanishi, bir tomoidan, ulardan birortasini bir muncha chuqurroq bilishga, ikkinchidan, ba’zi bir tajribalarning natijalaridan darslarda foydalanishga imkon beradi.
O’quvchilarning to’garakdagi ishlariga tarbiya vositasi sifatida ham qarash lozim. Ko’pincha o’qituvchilar to’garakka o’quvchilarni qabul qilishda biologiyadan yaxshi o’zlashtirishi va yaxshi intizomiga qaraydilar. Lekin eng yaxshi o’qituvchilar tajribasi ko’rsatadiki, to’garak mashg’ulotlari natijasida ulgurmovchi o’quvchilar biologiyaga qiziqa boshlaydilar, yomon xulqli o’quvchilar o’zlarini ancha yaxshi tutadigan bo’ladilar.
To’garakda har bir o’quvchining individual mustaqil, ijodiy mas’uliyatli ishini, kollektiv, ijtimoiy ish bilan uyg’unlashtirish muhimdir.
V, VI, VII sinf o’quvchilarining psixologiyasini hisobga olib, ular oldiga vaqt bo’yicha alohida maqsad qo’yish yoki ularni bir xil ish bilan band qilish yaramaydi. To’garakda o’quvchilar soni odatda 15—20 tadan oshmaydi. Agar xohlovchilar ko’p bo’lsa, unda har xil vaqtda shug’ullanuvchi ikki gruppa tashkil etiladi. Ko’pgina maktablar tajribasining ko’rsatishicha, to’garak mashg’ulotlarini haftada bir marta yoki oyiga ikki marta o’tkazgan ma’qul.
To’garak ishini xilma-xil; ham individual, ham kollektiv ishlash metodlarini qo’llanib, turli tajriba ishlari va adabiyotlar bilan tanishishni o’z ichiga oladigan umumiy mavzu bo’yicha qurish kerak.
Sinfdan tashqari biologik ekskursiyalar barcha biologiya predmetlari bo’yicha turli mavzuda o’tkazilishi mumkin. Yozda ayniqsa, ko’p kunli biologik ekskursiyalar qiziqarlidir, uni o’quvchilar ekspeditsiya deb ataydilar.
Ko’p kunli ekspeditsiyalar kompleks va maxsus tarzda bo’lishi mumkin. Kompleks ekspeditsiyalar biologiya (botanika, zoologiya), geologiya va geografiyaning turli bo’limlari bo’yicha, ko’proq bir-qator o’lkashunoslik masalalarini, o’lka va folьklor tarixi ma-salalarini «tadqiq» qilish yuzasidan o’tkaziladi. Ekspeditsiyaga rahbarlik qilishda bir necha mutaxassis-o’qituvchilar (ko’proq biolog va geograflar) qatnashadilar. Bunday sharoitda o’quvchi-larni otryadlarga bo’lib qo’yish qulay ' bo’ladi. Ekspeditsiya piyoda yoki iloji bo’lgandadaryo oqimi bo’ylab qayiqda o’tkaziladi.
Barcha biologik ekskursiyalarda o’lkashunoslik va tabiatni. muhofaza qilish maqsadi nazarda tutiladi.
Ilmiy kechalarning maqsadi — e’tiborni ilmiy masalalarga jalb etish, u bilan qiziqtirish, mustaqil ilmiy-badiiy kitob lar o’qishga yo’naltirishdir. Ilmiy kechada tablitsalar, rasm.' tajrnbalar, tirik hayvon va o’simliklar, kitoblar ko’rgazmasp tashkil etiladi, qaysi muzeyda nimalarni ko’rish mumkinligni ko’rsatuvchi plakatlar osib qo’yiladi va hokazo. Eng muhimi esa — kechaning idrokiy biologik mazmunidir.
Kechani bezatish ham muhimdir. Sahna o’simliklar bilan bezatiladi, devorga kecha mavzusiga oid kartalar, portretlar, suratlar osib qo’yiladi. Dokladlar davomida tezda tablitsalar almashtirilib turiladi.
Individual sinfdan tashqari mashg’ulotlar. Doimo sinfda, o’qituvchidan ixtiyoriy ravishda uyda yoki maktab tirik burchagida ishlash uchun topshiriq oladigan havaskor o’quvchilar bo’ladi. Ay-rim o’quvchilar uyda o’zlarining tirik tabiat burchagini tashkil etadilar. Bunday o’quvchilarga o’qituvchi uyda yoki tirik burchakda, yoki maktab uchastkasida tajribalar qo’yish uchun va sinfda beri-ladigan prograьsha bilan bog’liq bo’lgan majburiy topshiriqlar-dan tashqari, yozda kuzatishlar o’tkazish uchun ko’rsatmalar beradi. Individual sinfdan tashqari mashg’ulotlar aslida uy va darsdan tashqari ishlarnnng ixtiyoriy turidir.
Sinfdan tashqari o’qish o’quvchilar tafakkurini rivojlantiradi, predmetga qiziqishni oshiradi. Maktabdagi barcha tadbirlar bilan bir qatorda u kitob bilan doimiy muloqotda bo’lishga intilishni tarbiyalaydi. Bu, yoshlarimizni tarbiyalashda juda ham muhim faktorlardan hisoblanadi.
Sinfdan tashqari o’qish ishlarini olib borishda o’qituvchi maktab kutubxonasi bilan yaqin aloqada bo’lishi: kerakli kitob-larning borligini va o’quvchilarning ularga bo’lgan talabini hisobga olishi; kutubxonachi bilan birgalikda tavsiya etiladigap adabiyotlar ko’rgazmasini va muayyan temada kitob muhokamasi kechalarini tashkil etishi zarur.
Bundan maqsad -— o’quvchilarga biologiya fanining turli bo’limlaridan maktab pro-grammasiga nisbatan ko’proq hajmda bilim va amaliy ko’nikmalar berishdir. Bu mashg’ulotlar o’quvchilarni kasb tanlashga yo’nalti-rishda katta ahamiyatga ega, chunkya, fakulьtativ kurslarga maxsus (biologiya, qishloq xo’jaligi, meditsiia) o’quv yurtlarida o’qish yoki ishlashni davom ettirishii istaydigan o’quvchilar yoziladilar. O’quvchilarning mexnat ta`lim dasturiga muvofik tarzda amalga oshirilgan O’quv mexnat faoliyati u ma`lumat oloetgan xar bir O’quvchining egallashi zarur bulgan minimumi xisoblanadi. Birok O’quvchilar mexnat faoliyatining bu turi ayrim O’quvchilarning individual talaplarini va ilimi texnikovi bilimlarini boshko soxalariga bulgan kizikishlarini kondira olmaydi. Bu kamchiliknig ukuchilar urtosida sinifdan va maktabtan tashkari ishlar olib borish yuli bilan tuldirishimiz mumkin. Texnika va mexnat buyicha sinifdan va maktabdan tashkari ishlar tugaraklar shaklida tashkil etiladi. Bu tugaraklarning xillari ular xol etishi lozim bulgan masalalar va ularning mazmuni bilan belgilanadi. Mexnat turlariga karab fark kiladigan tugarklar sifatida: Durodkorlik, Chilonkorlik, tokorlik, avtomobil , elektrotexnika, xizmat kursatish, tikish bishish, kulinariya), kishlok xujalik mexnati va x.k. tugaraklarini kursatish mumkin. Mexnat tugaragiga karab tashkil kilinadigan bundoy tugaraklarning maksadi O’quvchilarnig maxsus texnikoviy bilimlarini va mexnat kunukmalarini xamda malakalarini mazkur mexnat turiga tadbiron kengaytirish va chukurlashtirishdan iborotdir. Tugarak a`zolari O’quv ustoxonalari va kabinetlarini jixozlashda, ularni kurgazmali kurallar va moslomalar texnikoviy texnologik xujjatlar va x.k. bilan ta`minlashda aktiv katnashadilar.
1. Sinfdan tashkari ishning vazifa va formalari
Sinfdan tashkari ishda xam mexnat ta’limida kuyiladigan vazifalar kuyiladi. Birok bunda ularni bajarish uchun kushimcha shart-sharoitlar mavjud. Ular ustida batafsilrok tuxtalamiz.
Sinfdan tashkari ish bir tomondan sinfdagi ishning davomi bulsa, boshka tomondan, O’quvchilarni mexnatga tayyorlash imkonkyatlarini ancha kengaytiradi.
Sinfdan tashkari ishda ishtirok etish ixtiyoriy buladi.
Shuning uchun bunday ishga jonboz, tashabbuskor O’quvchilar jalb etiladi. Ular faoliyatining mazmuni dars mashgulotlaridagi faoliyat mazmunidan bir oz bogkacha buladi. Bu xol O’quv programmasida kuzda tutilganidan murakkabrok vazifalar kuyishga va ularni xal etishga imkon beradi. Ixtiyoriylik prinsipi O’quvchilar tashabbuskorligi yukorirok bulishini ta’minlaydi. Shu tufayli sinfdan taikari ish jarayonida mexnat ta’limining asosiy vazifalarini bajarish buyicha yaxshi natijalarga erishiladi.
Sinfdan tashkari ishning maz­muni mexnat ta’limiga doir O’quv programmalari bilan kat’iy boglanmaganligi sababli xavfsizlik koidalari nuktai nazaridan makbul bulgan istagan korxonaga ekskursiyalar planlashtirilishi mumkin. Bu ekskursiyalardan maksad O’quvchilarni zamonaviy ishlab chikarish asoslari bilan tanishtirishdir. Boshkacha aytganda, politexnika ta’limi sinf­dan tashkari ishning asosiy maksadi bulib kolishi mumkin.
Sinfdan tashkari ish bunday cheklashlardan xoli. O’quvchilarni yakin atrofdagi korxonalarda uchraydigan kasblar bilan tugridan-tugri tanishtirish maksad kilib kuyilishi mumkin. Kupchilik ukituvchilar shunday kiilishadi xam. Bu bilan ular O’quvchilarni yulga solib yuborishga muvaffak, buladilar va kasb tanlashda ularga yordam beradilar. Bu ishda turli kasb egalari bilan uchrashuvlar uyushtirish, kasbga kizikuvchilar klublarini tashkil kilish va shu kibi tadbirlar yordam beradi.
Agar mexnat tarbiyasi fakat shiorlarga tayanib tashkil kilinsa, xech kanday samara bermaydi. Chakiriklar muayyan ishlar bilan xamoxang bulishi kerak. Yukorida aytilganlardan kurinib turibdiki, sinfdan tashkari ish ayni shunday ishlardan iboratdir. Ularga tarbiyalovchi tus berish lozim. Buning uchun sinfdan tashkari ishning maksadlari shunday ifodalanishi kerakki, O’quvchilar uzokni kura olsinlar, ularning texnik tafakkuri rivojlanishi, buyum yasay bilishi