Sinf 9-a 9-b 9-V

Tarixiy shaxslar haqida ma’lumot bera oladi,tarixiy sanalarda ro‘y bergan voqealar haqida ma’lumot bera oladi

• 
  Tarixiy manba va adabiyotlar bilan ishlash kompetensiyasi.
  

Tarixiy illustrasiyalar asosida kichik hikoyalar tuza oladi, tarixiy joylarni xaritadan ko‘rsata oladi

Darsning blok sxemasi:

№	Darsning qismlari	Belgilangan vaqt.
1.	Tashkiliy qism	3 daqiqa
2.	O`tilgan mavzuni takrorlash	12 daqiqa
3.	Yangi mavzu bayoni	14 daqiqa
4.	Mustahkamlash	12 daqiqa
5.	Baholash	2 daqiqa
6.	Uyga vazifa	2 daqiqa

I.Tashkiliy qism: Salomlashish,davomatni aniqlash,sinf tozaligini kuzatish.
II.O`tilgan mavzuni takrorlash: O`quvchilarning 8-sinfda olgan bilimlari sinab ko`riladi.
1. Qanday omillar Yevropadagi ilg`or mamlakatlarda taraqqiyotni jadallashishiga olib keldi?
2. Nima sababdan o`zbek xonliklari jahon taraqqiyotidan orqada qoldi?
3. Xonliklardagi qoloqlik qanday oqibatga olib keldi? Faol o`quvchilar baholanadi.


III.Yangi mavzu bayoni:
Reja: 1. 0‘rta Osiyo davlatlarining hududi.
2.0‘rta Osiyo davlatlarining aholisi
XIX asrda o’rta Osiyoda uchta mustaqil davlat mavjud bo’lib, ular Buxoro amirligi, Xiva va Qo’qon xonliklari hisoblangan. Bu davlatlarda ishlab chiqarish, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, savdo-sotiq va boshqa sohalar rivoj-lanib borgan bo’lsa-da, biroq ularning taraqqiyoti ilo’or Yevropa davlatlari darajasidan past edi.
Amirlik poytaxti islom dini markazlaridan biri bo’lib «Buxoroyi Sharif», «Muqaddas Buxoro» nomiga ega bo’lgan. Buxoro amirligining hududi asrda 200 ming kv. km dan ortiqroq edi. Amirlik chegaralari janubda Amudaryoning chap qiro’oo’idan boshlanib Sirdaryogacha, sharqda Pomir too’lari-dan o’arbda Xiva xonligi yerlarigacha cho’zilgan. Davlat hududi XIX asrning o’rta-larida Eron, Afo’oniston, Qo’qon va Xiva xonliklari, qozoq juzlari yerlari bilan che-garadosh bo’lgan. Amirlikning markaziy qismi Buxoro va Samarqand shaharlari joylashgan Zarafshon vodiysi hisoblangan. Amirlikda Buxoro, Samarqand, Shahri-sabz, Qarshi, Kitob, o’uzor, Termiz, Sherobod, Hisor, Ko’lob kabi yirik savdo-sotiq, luinarmandchilik va madaniy markazlar hisoblangan shaharlar mavjud edi. Unga hozirgi Tojikistondagi Vaxsh, Kofirnihon, Panj daryolari vodiysidagi yerlar, I urkmanistondagi Muro’ob daryosi vohalaridagi joylar qarashli bo’lgan. Shu bilan birga, hududiy jihatdan beklik va tumanlarga bo’linib, ularni amir tomonidan tayinlangan beklar boshqargan. Amirlikda 27 beklik bo’lgan.
Xiva xonligining maydoni XIX asrning ikkinchi yarmida 130 ming kv. km dan iborat bo’lib, xonlik yerlari janubda Eron, sharqda Buxoro amirligi, o’arbda Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari bilan chegaradosh bo’lgan. Xonlikning ma'muriy markazi Xiva shahri hisoblangan. Xonlikda Xiva, Kat, Yangi Urganch, Hazorasp, Qo’no’irot, Xo’jayli kabi yirik shaharlar bor edi. Xiva xonligi ham Buxoro amirligi singari bekliklarga bo’lingan va ularai xon tomonidan tayinlangan beklar va to’ralar boshqargan. Xonlikda 40 ta beklik mavjud bo’lgan. XVIII asrning boshlarida asosan, Faro’ona vodiysi va Sirdaryoning quyi qismi-gacha bo’lgan hududlar Buxoro amirligidan ajrab, mustaqil davlat - Qo’qon xonligi tashkil topadi. Xonlik sharqda Sharqiy Turkiston, o’arbda Buxoro amirligi va Xiva Konligi bilan chegaradosh bo’lgan. Xonlikning janubiy chegaralari Qorategin, Ko’-lob, Darvoz, Sho’o’non singari too’li o’lkalarni o’z ichiga olib, bu hududlar uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez to’qnashuvlar bo’lib turgan. Xonlikda Qo’qon, Tosh-kent, Andijon, Maro’ilon, Namangan, o’zgan, o’sh, Pishpak, Turkiston, Chimkent kabi ma'muriy, savdo-sotiq va madaniy markazga aylangan shaharlar bo’lgan. Xon-likning hududi Buxoro amirligi va Xiva xonliklaridan farqli o’laroq, sersuv daryolar, so’lim vodiylar, serhosil yerlarga boy bo’lgan. Xonlik bekliklarga bo’linib, ularni nsosan xon tomonidan o’z qarindoshlari va yaqinlaridan tayinlangan kishilar bosh-qargan.XIX asrning o’rtalariga kelib Buxoro amirligi, Xiya va o’rta Osiyo davlat-larining aholisi Qo’qon xonliklari aholisining etnik tarkibi bir-biriga yaqin bo’lib, ularda asosan o’zbeklar yashagan. Shu bilan birga, uchala xonlik hududlarida tojiklar, qozoqlar, qoraqalpoqlar turkmanlar, qiro’izlar ham istiqomat qilgan. Jumladan, bu davrda Buxoro amirligining aholisi soni 2 million atrofida bo’lib, aholining etnik tarkibi asosan o’zbeklar, tojiklar,turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlardan tashkil topgan. Aholining asosiy qismi sersuv vohalarda yashagan. Amirlikda mano’it, saroy, qo’no’irot, kenagas, qarluq, qalmoq, nayman, qipchoq kabi o’zbek urugiari ko’pchilikni tashkil qilgan.Xiva xonligida aholi soni 800 ming kishidan ortiq boigan. Xonlik aholisining ctnik tarkibi asosan, o’zbeklardan, bundan tashqari turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqalardan tashkil topgan.Qo’qon xonligida aholi soni 3 millionga yaqin bo’lib, asosan o’zbeklardan iborat boigan. Shu bilan birga u yerda qiro’izlar, tojiklar, qozoqlar istiqomat qilgan. Xon-likda uyo’urlar, yahudiylar, hindlar va boshqa elat vakillari ham yashagan.Bu davrda uchala davlatda ham aholining asosiy qismini tashkil qilgan o’zbeklar o’troq turmush tarzida hayot kechirib, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shuo’ullangan. Qozoqlar, qoraqalpoqlar, turkmanlar va qiro’izlar ko’chmanchi turmush kechirib, asosan ular chorvachilik bilan shuo’ullangan.Buxoro amirligida oliy hukmdor amir hisoblanib, uning hokimiyati avloddan avlodga meros tarzda o’tgan. Amir-likni mano’itlar sulolasiga (1756-1920) mansub cheklan-magan hokimiyatga ega boigan hukmdorlar boshqargan. Iumladan, 1826-1860-yillarda Amir Nasrullo, 1860-1885-yillarda Amir Muzaffar luikmronlik qilgan.Buxoro arki.Amirlikning ma'muriy markazi - Buxoro shahri edi. Amirlikda ijro hokimiyati bosh vazir - qo’sh-begi qoiida boigan. Viloyat va tuman hokimlari qo’shbegi tavsiyasi bilan tayinlangan. Moliya va \azinaishlari, soliqlar to’planishi kabi sohalarni • lcvonbegi idora qilgan. Devonbegiga tashqi aloqa-Larni yuritish ham yuklatilgan. Unga amirlik hujjat-laimi yuritishga mas'ul mirzaboshi bo’ysungan. Amirlikda soliqlarni o’z vaqtida yio’ish va ularni hisobga olib borishga javobgar kishi mushrif hisoblangan. Dodhoh lavozimini egallab turgan shaxs xalqning shi-koyatlari bilan shuo’ullangan. Oliy hukmdor farmonlarini esaparvonachi eion qilgan. Ihariat qoidalari va qonunlar ijrosi, sud ishlarini nazorat qilishni shayxulislom bajar-gan. Shayxulislomga bo’ysungan muftiy diniy-huquqiy masalalarni, muhtasiblar esa shariat qoidalarining bajarilishi va amal qilinishi masalalari bilan shuo’ullangan. Bu-Itoro amirligida sud boshlio’i - qozikalon, raiskalon hisoblangan. Vaqf ishlari va mulklari bilan sadr shuo’ullangan. Amir qarorgohi hisoblangan arkda taxt vorisi -valiahd tarbiyasi bilan otaliq masho’ul boigan. To’pchiboshi amir qo’shinlarining bosh qo’mondoni boigan. Amirlikning shaharlarida tinchlik va tartibni saqlashga amir soqchilari boshlio’i - mirshabboshi mas'ul hisoblangan. Ko’kaldosh mamlakat xavfsizligi, amirning yaqinlari, do’stlari va dushmanlari to’o’risida maiumotlar to’p-lash bilan shuo’ullangan. Buxoro amirligida davlat boshqaruvi, moliya, sud, mirshab-lik va harbiy ishlar amirning qarindoshlari, o’ziga yaqin odamlar tomonidan boshqa-rilgan. Ular o’z faoliyatlarini bajarishda katta huquq va imtiyozlarga ega boiganlar.Xiva xonligining davlat boshqaruvi Xiva xonligi qo’no’irotlar sulolasi (1770-1920) tomonidan boshqarilib, uning oliy hukmdori xon hisoblangan. U cheklanmagan ma'muriy, harbiy hokimiyatga ega boigan. Oliy hukmdor hisoblangan xon qarorgohi Xiva shahrida joylashgan. Bu shaharda ichki - Ichan qal'a va mudofaa devori bilan o’ralgan tashqi -I )ishan qal'a mavjud boigan. Xonlikda Xiva, Urganch,Qiyot, Hazorasp, Qo’no’irot kabi shaharlar ma'muriy, savdo-sotiq va madaniy markazlar hisoblangan. Xonlikda oliy amaldor devonbegi hisoblanib, uning ixtiyorida qo’shbegi, mehtar, otaliqdan iborat kengash faoliyat ko’rsatgan. Aholining tinchligi va osoyishtaligi bilan mirshabboshi, xonlikdagi tartib-intizom ishlariga xon qo’shinlarining bosh qo’mondoni - yasovulboshi, diniy ishlar va shariat qoidalariga rioya etilishi va amal qilinishi masalalariga shayxulislom, suo’orish inshootlari va suv ta'minoti hamda taqsimotiga mirobboshi mas'ul hisoblangan. Xonlikda taxminan 40 ming otliqdan iborat qo’shin bor edi. Qo’shinga Xivada lashkarboshi qo’mondonlik qilgan. XIX asr oxiri.xizmatida bo’lganlar soliqlardan ozod qilingan. Qo’qon xonligida oliy hukmdor xon hisoblangan. Xonlik minglar sulolasi (1710-1876) tomonidan boshqarilgan va uning ma'muriy markazi - Qo’qon shahri bo’lgan. Qo’qon xoni hokimiyati merosiy hisoblanib, xon cheklanmagan siyosiy, ma'muriy va harbiy hokimiyatni o’z qo’lida mujassamlashtirgan. Eng yuqori harbiy lavozim amirlash-kar bo’lib, u harbiy vazir hisoblangan. Xonlikdagi alohida harbiy bo’linmalarga mingboshMx rahbarlik qilgan. Ular keyinchalik bosh vazir vazifasini bajargan. Xazina ishlari va xarajatlarini mehtar nazorat qilib borgan. Qozikalon, qozilar islom dini qoi-dalari asosida sud ishlarini olib borganlar. Muhtasib-raislar diniy ishlar, shariat qoidalariga rioya qilinishi, savdo-sotiqning to’o’ri yuritilishini nazorat qilganlar. Xonlikdagi tartib-intizom ishlari bilan mirshablar shuo’ullangan. Qo’qon xoni zaru-riyat tuo’ilganda oziq-ovqat ortilgan 12 ming aravaga ega bo’lgan 60 mingtagacha askarni yio’a olardi.