Simlikchilik va chorvachilik tarmoqlari samaradorligini oshirish imkoniyatlari

4-modul.O‘simlikchilik va chorvachilik tarmoqlari samaradorligini oshirish imkoniyatlari 4.1.-mavzu. O‘simlikchilik tarmoqlari iqtisodiyoti.


Reja:

4.1.1.O‘simlikchilikning respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati va uni rivojlanishi. O‘simlikchilikda asosiy tarmoqlari va ularning xususiyatlari.

4.1.2.O‘simlikchilikda xujalik yuritish tizimi. O‘simlikchilikda ish jarayonlarini tashkil qilish va ishlab chiqarishning uzlukizligini ta’minlash shartlari.
4.1.3.Ekin maydonlari tarkibi va almashlab ekishni tashkil etish.
4.1.4. O‘simlikchilik tarmoqlari rivojining hozirgi xolati va istiqbollari.
Kalit so’zlar: Tarmoq tarkibi, ekinlar tarkibi, mahsulotlar tarkibi, almashlab ekish, dexqonchilik tarmoqlar iqtisodiyoti.


4.1.1.O‘simlikchilikning respublika iqtisodiyotidagi ahamiyati va uni rivojlanishi. O‘simlikchilikda asosiy tarmoqlari va ularning xususiyatlari.

O’simlikchilik qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining yetakchi tarmog’i hisoblanadi. Uning mahsulotlari insonlar uchun oziq-ovqat, chorvachilik uchun yem-xashak, sanoat uchun – xom ashe sifatida foydalaniladi.

O’simlikchilik mahsulotlari jahon xalqlarining eng yirik tabiiy va iqtisodiy boyligidir. XXI asr boshlarida jahon olimlari tomonidan yer yuzida 500 mingga yaqin o’simliklarning mavjudligi aniqlangan. Ularning 23 ming yoki 4,6 foizining mahsulotlaridan jahon xalqlari turli xil maqsadlar uchun foydalanadilar. Ularning 6 ming yoki 26,1 foizi madaniy ekinlar guruhiga kiradi, shu jumladan 400 turi yoki 6,6 foizi O’zbekistonda uchraydi; ulardan 120 yoki 30 foizi ochiq va yopiq maydondarda rivojlantiriladi, ularning mahsulotlaridan aholi uchun oziq-ovqat, chorva uchun – yem-xashak, sanoat uchun natural xom ashyo sifatida foydalaniladi, xolos.
Ilmiy izlanish natijalari shuni ko’rsatadiki, jahon, shu jumladan O’zbekiston xalqlari, yaqin kelajakda o’simlikchilik mahsulotlaridan yanada kengroq va samaraliroq foydalanish uchun real imkoniyatlarga ega. Asosiy vazifa bosqichma-bosqich ularni ishga solish, ko’proq, sifatliroq va raqobatlilik darajasi yuqoriroq mahsulotlarni ishlab chiqarish, binobarin iste’mol qilishdir.
Bozor iqtisodiyoti qonunlari, mexanizmlari va kategoriyalari talablarini hamda madaniy qishloq xo’jaligi ekinlarining botanik, agrotexnik va boshqa xususiyatlarini hisobga olib ular quyidagi turkumlar bo’yicha hisob-kitob qilinadi va rivojlanish natijalari baholanadi:
1. Boshoqli va dukkakli don ekinlari mahsulotlari;
2. Texnika ekinlari mahsulotlari;
3. Kartoshka ekini mahsulotlari;
4. Sabzavot ekinlari mahsulotlari;
5. Poliz ekinlari mahsulotlari;
6. Chorva ozuqalari va ekinlari mahsulotlari;
7. Mevali dov-daraxtlar mahsulotlari;
8. Tokzorlar mahsulotlari;
9. Pillachilik, tut daraxtlari mahsulotlari;
10.Gulzorlar mahsulotlari;
11.Ixota daraxtlar va o’rmonzorlar mahsulotlari;
12.Tabiiy pichanzorlar va yaylovlar mahsulotlari va boshqalar.
Yuqorida keltirilgan madaniy ekinlar o’z navbatida kichik guruhlarga bo’linadi. Masalan, don ekinlari oziq-ovqatga, yem-xashakka va boshqa maqsadlarga foydalanilishi bo’yicha, texnika ekinlari – tola, shakar, yog’ beruvchi va boshqa turlarga bo’linib hisob-kitob qilinadi, oxirgi natijalari baholanadi.
Madaniy o’simliklar mayda guruhlarining o’ziga xos xususiyatlarini har tomonlar hisobga olib, ularning natura va qiymat shaklidagi iqtisodiy samaradorligini oshirishning nazariy va amaliy ko’rsatkichlar tizimi yaratilgan. Ularga quyidagilar kiradi:
1.Yerni ekishga tayyorlash, ekinlarni eki shva parvarish qilish, hosilni yig’ib olish usullari.
2.Elita va tovar urug’lar, ko’chatlar yetishtirish va ulardan foydalanish.
3.Ekinlarni almashlab ekish rejalaridan foydalanish.
4.Mineral va organik o’g’itlardan me’yoriy darajada foydalanish.
5.Mashinalar tizimini yaratish va foydalanish.
6.Zararkunanda va kasalliklarga qarshi kurashish.
7.Sug’orish usullarini takomillashtirish.
8.Ekinlar hosildorligini hisob-kitob qilish.
9.Ekinlar mahsulotlarini sifati buyicha navlarga bo’lish.
10.Mahsulotlardan sof va qayta ishlangan holda foydalanishni va saqlashni tashkil etish.
11.Ekinlar ekish, parvarish qilish, hosilni yig’ib olish va boshqa jarayonlarda mehnatni me’yorlash, razryadlarga bo’lish, mehnatni tashkil etishva unga haq to’lash.
12.Tarmoqlarda kapital quyilmalardan foydalanish samaradorligini oshirish.
13.Mahsulotlar tannarxi, sotish baholari, rentabellik ko’rsatkichlarini to’g’ri hisoblash va tahlil etishva hokazo.
Ayrim va guruh ekinlar bo’yicha texnologik jarayonlarni tashkiliy va iqtisodiy munosabatlari, tarixiy davrlar bo’yicha tahlil qilish va baholash o’ta murakkab ishdir. U maxsus ilmiy tadqiqot institutlarining izlanish natijalari asosida bajariladi. Ushbu darslikda O’zbekiston Respublikasining rivojlanish yillaridagi erishilgan yutuqlari va ayrim kamchiliklarni qisqa muddatlarda kamaytirish chora-tadbirlari bayon etilgan, xolos.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida yetishtirilgan dehqonchilik mahsulotlarining hajmi 123,6 trln. so‘mni yoki 2019– yilning mos davriga nisbatan 103,4 % ni tashkil etdi. Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy hajmida dehqonchilik mahsulotlarining ulushi 49,5 % ni tashkil qildi.
2020- yilning yanvar - dekabrida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 7 566,6 ming t. don ekinlari (2019- yilning yanvar - dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko‘p), 3 143,5 ming t. kartoshka (1,7 % ga ko‘p), 10 459,5 ming t. sabzavotlar (2,4 % ga ko‘p), 2 134,4 ming t. poliz ekinlari (3,2 % ga ko‘p), 2 864,0 ming t. meva va rezavorlar (4,0 % ga ko‘p), 1 639,2 ming t. uzum (2,2 % ga ko‘p) yetishtirildi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 7 566,6 ming. t. donli ekinlar (2019– yilning yanvar –dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko‘p) yetishtirildi. Jami don yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, jami don yetishtirish umumiy hajmidan 82,0 % i fermer xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 10 459,5 ming t. sabzavotlar (2019– yilning yanvar –dekabriga nisbatan 2,4 % ga ko‘p) yetishtirildi. Sabzavot yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, sabzavot yetishtirish umumiy hajmidan 66,3 % i dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 3 143,5 ming. t. kartoshka (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 1,7 % ga ko‘p) yetishtirildi. Kartoshka yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, kartoshka yetishtirish umumiy hajmidan 82,1 % i dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 2 134,4 ming t. poliz ekinlari (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 3,2 % ga ko‘p) yetishtirildi. Poliz ekinlari yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, poliz ekinlari yetishtirish umumiy hajmidan 54,3 % i dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 2 864,0 ming t. meva va rezavorlar (2019– yilning yanvar –dekabriga nisbatan 4,0 % ga ko‘p) yetishtirildi. Meva va rezavorlar yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, meva va rezavorlar yetishtirish umumiy hajmidan 56,9 % i dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.
2020– yilning yanvar – dekabr oylarida barcha toifadagi xo‘jaliklar tomonidan 1 639,2 ming t. uzum (2019– yilning yanvar – dekabriga nisbatan 2,2 % ga ko‘p) yetishtirildi. Uzum yetishtirish ko‘rsatkichlarini xo‘jalik toifalari bo‘yicha tahlili, uzum yetishtirish umumiy hajmidan 54,8 % i dehqon (shaxsiy yordamchi) xo‘jaliklari hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatdi.