Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Тубсиз денгиз қирғоқларида,
Ялтираган қумлар остида
Ётибди хўрланган ва унитилган
Занжирбанд қулларнинг жасади, –
деб ёзган эди.
Қулчилик Африкада европаликлар келишидан олдин ҳам мавжуд 
бўлсада, унда патриархал, хонаки кўринишда эди. Европаликлар 
келиши билан одам савдоси мисли кўрилмаган даражада кенгай-
иб, даҳшатли тус олди. Қул савдоси энг ривожланган XVII–XVIII 
асрларда Ғарбий Европанинг деярли ҳамма давлатлари очик ёки 
яширин равишда бундай фойдали «ҳунар» билан шуғулланишган. 
Африка халқларининг миллионлаб одамларни йўқотиши ишлаб 
чиқарувчи кучлар ривожига салбий таъсир кўрсатди. Қул савдоси 
Африка халқларининг сиёсий тараққиётига ҳам ўта ёмон таъсир 
қилди. Мустамлакачиликдан олдин қуллар қаторини асосан хар-
бий асирлар ташкил қиларди. Қул савдосининг оммавий тус олиши 
ўзаро урушларнинг кескин кучайишига олиб келди. Бу урушлар ва 
улар оқибатида қуллар сонининг кўпайишидан асосан европалик 
мустамлакачилар манфаатдор эдилар. Энди қабила бошлиқлари 
одам овлаб қўшни қабилаларга тўсатдан юришлар уюштирар ёки ўз 
қабиладошларини сотар эди.
Фақат XIX аср бошларидагина ривожланган Европа мамлакат-
ларининг қул савдосига қизиқиши сусайди. 1807 йили Британия 
парламенти ўз фуқароларига қул савдоси билан шуғулланишни 
тақиқловчи қонун қабул қилди. Аммо яна узоқ вақт қул савдоси 
тўхтамади. Илгариги очиқ савдо энди контрабандага айланди. Қуллар 
юкланган кемалар Британия ҳарбий флотининг патруль кемаси би-
лан тўқнаш келганда, савдогарлар далилларни йўқотиш мақсадида 
бечора қулларни шафқатсизлик билан океанга улоқтиришар эди.
Эфиопия. Аҳолисининг асосий қисмини амхара ва галла 
қабилалари ташкил қиладиган Эфиопия Шимолий Африканинг энг 
ривожланган (араблардан ташқари) ҳудудларидан эди. Давлат аслида 
мустақил бўлган бир нечта князликлардан ташкил топган бўлиб, бу 
князликлар негус (шоҳ)нинг ҳокимиятига номигагина бўйсунарди. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

504
Ҳукмрон сулоланинг асосчиси Қуддус шоҳи Сулаймон ва малика 
Савскаяларнинг ўғли – Менемис I ҳисобланарди. Аслида худди 
Япониядаги сингари Эфиопияда ҳам ҳақиқий ҳокимият император 
тахтига ўзига маъқул кишини ўтқаза олган феодаллар қўлида эди. 
Кўпинча бундай император «Сулаймонлар сулоласидан» бўлган ёш 
бола ёки жуда кекса киши бўларди. Япониядан фарқли ўлароқ бу 
ерда амалдаги ҳокимият авлоддан-авлодга мерос бўлиб ўтмаган.
Ерларнинг катта қисми император оиласига, черковга ва фео-
далларга тегишли эди. Деҳқонлар уларнинг ерида ишлаб бериши 
ва ҳосилнинг бир қисмини ёки маълум бош молларни бериши ло-
зим бўлган. Айни пайтда деҳқонларнинг ердан фойдаланиши жа-
моа характерида эди. Эфиопияда қулчилик ҳам сақланиб қолганди. 
Аҳолининг асосий қисми христиан динига (православ мазҳабига 
яқин) сиғинишарди.
XVI аср бошларида Эфиопияга Усмоний турклар бости-
риб киради. Туркларни Эфиопияга вассал қарамликда бўлган ва 
мустақиллик олиш учун узоқ вақтдан бери кураш олиб бораётган 
Ифат ва Адал мусулмон султонликлари ҳам қўллаб-қувватлади. 
Адал қўшинларининг қўмондони Аҳмад ибн Иброҳим ал-Ғозий би-
лан бир вақтда жанубдан галла қабилалари ҳам Эфиопияга бостириб 
кирди. Эфиопия ҳукмдорлари ёрдам сўраб Португалияга мурожаат 
қилишга мажбур бўлдилар. Эфиопия ва Португалиянинг бирлаш-
ган қўшинларни мамлакатдан туркларни қувиб чиқаришга ва галл 
қабилаларининг бир қисмини бўйсундиришга муваффақ бўлдилар. 
Турклар қувиб чиқарилгандан сўнг Эфиопияда мустаҳкамланиб 
олишга ва хўжайинлик қилишга ҳаракат қилган португалияликлар-
нинг сиёсати қаршиликка учради, улар XVII аср ўрталарида Эфио-
пияни тарк этишга мажбур бўлишди. Бироқ ташқи хавф бартараф 
этилгандан сўнг тўхтовсиз давом этган ички ўзаро урушлар XVIII 
аср охири – XIX
аср бошларига келиб марказий ҳокимиятнинг 
сусайишига олиб келди. Бу даврда Эфиопия энди ўз қўшини ва 
мустақил бошқарув тизимига эга бўлган бир қанча князликлардан 
иборат давлат эди. Бу князликларнинг (Шоа, Аҳмара, Тигре, Год-
жам ва бошқ.) мустақиллиги шу даражада эдики, уларни кўпинча 
«қироллик» ҳам деб аташарди. Эфиопия нгусэ нэгсэтининг (шоҳлар 
шоҳи) ҳокимияти рамзий бўлиб қолди, холос.
Ички аҳволнинг оғирлигидан фойдаланган европаликлар, би-
ринчи навбатда Англия ва Франция, алоҳида князликларнинг 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

505
ҳукмдорлари билан «дўстлик тўғрисида шартнома» туза бошлади-
лар ва бу князларга бошқа князларга қарши курашда ёрдам ваъда 
қилдилар. Бу ҳол Эфиопияда вужудга келаётган тарқоқлик ҳолатини 
янада кучайтирди.