Шуҳрат эргашев жаҳон тарихи (Янги давр. 1-қисм. Xvi–xviii асрлар)

Адабиёт, санъат ва меъморчилик. XVI–XVII асрларда Эрон-
нинг қадимий маданий анъаналари давом эттирилди. Айниқса 
шаҳарсозлик, амалий санъат ва шеъриятда анъаналар давомий-
лиги сақланиб қолинди. Бу даврда шоирлар Ҳатоий (Шоҳ Исмо-
ил), Содиқбек Афшар, Соиб Табризий, курд мумтоз адабиётнинг 
ёрқин намояндаси Аҳмад Ҳасаний, курд шоири Мирза Шафиқ ва 
бошқалар унумли ижод қилдилар. 1596 йили Шарафхон Бидлисий 
машҳур «Шарафнома» асарини ёзиб тугатди. XVI аср иккинчи яр-
мида Аҳмад Розий «Етти иқлим» деб аталувчи географик шеърий 
асарга якун ясади. XVII асрда (1641 й.) Янги Жулфада арман алиф-
боси асосида босмахона ишга туширилиб, бу ёзма адабиётнинг кенг 
омма орасида тарқалишида катта роль ўйнади.
«Шарафнома»дан ташқари Шайх Ҳазиний, Муҳаммад Козим, 
Абдураззоқ Жумбулий каби тарихчиларнинг ҳам шеърий-тарихий 
асарлари яратилди. Бироқ бу даврдаги Эрон шеърияти олдинги
даврлардаги (X–XV) юксалиш даражасига кўтарила олмади.
Фалсафада ҳурфикрлилик оқимининг вакили Садр Шерозий 
(1640 йилда вафот этган) қарашлари алоҳида эътиборга лойиқ. Ке-
йинчалик, 1771 йили «Авесто» таржимасининг биринчи нашри 
амалга оширилиб, бу ҳам фалсафий ҳаётда катта воқеа бўлди.
Бу даврда сарой воқеанавислиги ва география анча юқори ри-
вожланади. Бу йўналиш Искандарбек Мунши, Аракел Тавризский 
(арман тарихчиси), Аҳмад Розий кабиларнинг асарларида намоён 
бўлади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

458
Тасвирий санъат ва меъморчилик ўзининг юқори даражасига 
кўтарилди. Ажойиб саройлар, мадраса ва мачитлар қурилди. Булар 
қаторида Исфаҳонда бунёд этилган Шоҳ мачити, Шайх Лутфулла 
мачити, Али Капа ва Чехел Сотун сарой ансамбллари ўзининг на-
фислиги ва маҳобати билан ажралиб туради. Уларнинг деворлари 
ўймакорлик ва наққошлик санъати билан безатилган бўлиб, бу санъ-
атнинг юқори даражасидан далолат беради.
XVI–XVII асрлардаги Эрон миниатюраси жаҳон мумтоз бади-
ий санъатининг энг юксак намуналаридан ҳисобланади. XVI аср 
охиридан бошлаб Исфаҳон бу санъат турининг марказига айлана-
ди. Машҳадлик ҳаттот Султон Али, ҳиротлик Мир Али ва табриз-
лик Султон Маҳмудлар ўз даврининг машҳур миниатюра усталари 
ҳисобланган. Миниатюра санъатининг ривожланишига Ҳиротдаги 
Беҳзод мактаби катта таъсир кўрсатди. Шу даврда Табриз миниатю-
ра мактаби ҳам юқори чўққига кўтарилади.
* * *
XVIII асрда ҳам маданий анъаналар давом эттирилди. Аммо 
мамлакатдаги иқтисодий тушкунлик ва сиёсий парокандалик ада-
биёт ва санъатда ҳам ўз аксини топди. Бундан ташқари европали-
кларнинг кириб кела бошлаши ҳам азалий анъаналарга таъсир эт-
масдан қолмади. Бозор талабидан келиб чиқиб, гилам ва бошқа ама-
лий санъат буюмларини ишлаб чиқаришга эътибор кучайди. Бу эса 
Эрон иқтисодиёти ва маданиятининг кейинги асрлардаги тараққиёт 
йўналишини белгилаб берди.