|
Izobarik jarayon
(p = const). G azning izobarik kengayishida
bajarilgan ish (44) ifodadan aniqlanishi tushunarli. Binobarin,
izobarik jaray on uchun term odinam ikaning birinchi qonuni (46)
formula ko'rinishida ifodalanadi, у a ’ni izobarik jarayonda sistemaga
uzatilgan issiqlik miqdori sistemaning ichki energiyasining о ‘zgari-
shiga va о ‘zgarmas bosim sharoitida ish bajarishga sa rf bo ‘ladi.
1 1 2 - § . A diabatik jarayon
Sistema (gaz) holatining o'zgarishi mobaynida atrofidagi jism lar
bilan sistem a orasida issiqlik alm ashinishi ro ‘y berm asa, bunday
jarayon adiabatik jarayon deb ataladi.
A d ia b a tik ja r a y o n d a A Q = 0 b o 'la d i , s h u n in g u c h u n
term odinam ikaning birinchi qo nu ni
k o ‘rinishda boMadi, y a’ni ichki energiya ish bajarish hisobiga
o'zgaradi. (51) m unosabatdagi m inus ishora adiabatik kengayishda
s is te m a n in g ic h k i e n e r g iy a s in in g k a m a y is h in i (A U <
0
)
ko'rsatadi — sistem a o'zin in g ichki energiyasi hisobiga ish bajaradi
(AA > 0). Adiabatik siqilishda esa sistemaning ichki energiyasi tashqi
kuchlar bajargan ish (AA < 0) hisobiga ortadi. A diabatik jarayonni
am alga oshirish uch u n jarayon ro'y berayotgan
sistem ani issiqlikni m utlaqo o'tkazm aydigan g 'ilo f
bilan o 'rash kerak. T abiatda issiqlikni m utlaqo
o'tkazm aydigan m oddalar mavjud emasligi sababli,
sistem ani atro fjism lard an adiabatik izolyatsiyalab
b o 'lm a y d i. B iroq a d ia b a tik izo ly atsiy alan g an
sistem alarga kundalik tu rm u sh d a ishlatiladigan
d y u ar idish — te rm o s ( 1 8 3 - rasm ) m isol b o 'la
oladi. Idishning tuzilishi qo'sh qavatli yupqa shisha
devordan iborat bo 'lib, devorlar orasida vakuum
hosil qilingan b o'ladi, shu sababli devorlar bir-
biri bilan issiqlik alm ashishm aydi.
Bir qato r hollarda real jarayonlarni adiabatik
jarayonga juda yaqin deb hisoblash mumkin. Buning
uchun sistem aning holati ju d a tez o'zgarishi lozim,
ana shunda sistem a tashqi m uhit bilan issiqlik
alm ashinishga ulgurm aydi.
338
(51) form ulaga asosan gaz siqilganda ichki energiyasi ortadi.
Bu esa gazning temperaturasi ko'tarilganligini bildiradi. Tez siqilganda
havoning isishidan Dizel dvigatellarida foydalaniladi. Dizel dvigate-
lining birinchi taktida havo silindrga so'rib olinadi, ikkinchi taktning
oxirida esa havo adiabatik ravishda siqilishi natijasida shu darajada
qizib ketadiki, uchinchi taktda qizigan havoga suyuq yonilg'i purka-
lishi bilan yonib ketadi.
A diabatik jaray o n u c h u n gaz bosim i b ilan hajm i orasid a
quyidagicha bog‘lanish mavjudligi aniqlangan:
p V y = const,
(52)
bu yerda у — doim iy kattalik b o'lib, u adiabata k o ‘rsatkichi deb
ataladi va molekulasi turli atom birikmalaridan iborat bo'lgan gazlar
uchun turlicha qiymatga ega b o 'lad i, m asalan, bir atom li gazlar
uchun y = 1,67, ikki atom li gazlar uchun y = 1,4, uch va un d an
ortiq atom li gazlar uchun y = 1,33 ga teng.
(52) ifoda fransuz fizigi Puasson tom onidan aniqlangani uchun
uning nom i bilan Puasson tenglamasi deb ataladi.
K o'rinib turibdiki, (52) tenglam a izoterm ik jarayonni xarakter-
lovchi (25) tenglam adan faqat hajm ning darajasi bilan farq qiladi,
ya’ni izoterm ik jarayonda y =
1
bo'lsa, adiabatik jarayonda у >
1
.
Agar hajm ga ixtiyoriy qiym atlar berib bosim ning unga mos kelgan
qiymatlarini hisoblab topib, izotermik va adiabatik jarayonlar uchun
chizilgan grafiklam i solishtirsak (184- rasm ), har ikkala jarayonda
hajm ning bosim ga bog'lanishi bir-biriga o'xshashligini ko'ram iz.
Lekin adiabata (adiabatik jarayonni
ifo d a lo v c h i eg ri c h iz iq ) ( 1 — 1)
izoterm a (2 — 2) ga qaraganda tikroq
ekanligiga ish o n ch hosil qilam iz.
Bundan shunday xulosaga kelamizki,
gaz bosimi term ik jarayonda k o 'proq
o 'z g a r a r e k a n . H a q iq a ta n h a m ,
izoterm ik ja ra y o n d a hajm kenga-
yishidagina bosim kamaysa, adiabatik
jara y o n d a hajm kengayishi tufayli
bosim kam ayishi bilan yana te m
peratura kam ayishi natijasida ham
bosim kam ayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
