Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

P  =   a ,  + a 2+ a 3. 

(9 2 )

Izotrop  modda uchun a , = a 2= a

3

 =  a   va p =   3 a  ekanligi tushunarli. 

Shunday qilib,  anizotrop  qattiq jism lar qizdirilganda anizotropiya 

tu fay li  u la rn in g   sh ak li  o 'z g a ra d i.  M a sa la n ,  k ub  sh ak lid ag i 

m onokristallni  qizdirganim izdan  keyin  shakli  o 'zg arib ,  kubga 

o'xsham ay  qoladi.

Qattiq jism larning issiqlikdan kengayishini  am alda hisobga olish 

kerak bo'ladi.  Agar qattiq jism lar issiqlikdan  erkin kengaya olmasa, 

qizdirish natijasida bu jism larda katta mexanik kuchlanishlar yuzaga 

keladi.  Tegishli  hisoblashlarning  k o 'rsatishich a,  te m ir sterjenning 

tem peraturasini  bir kelvinga orttirganda uning issiqlikdan  uzayishi 

kattaligi  sterjen  ko'ndalang  kesimining  har bir  m m

2

 yuzasiga  200  N 

kuch  bilan  ta ’sir  qilganda  yuzaga  keladigan  uzayishi  kattaligiga 

teng  ekan.  Shuning  uch u n   sterjen  o 'zin in g   uzayishiga  to'sqinlik 

qiladigan jismga katta bosim  ko'rsatadi.  Qurilish texnikasida, ayniqsa 

ko 'p rik ,  inshootlar  qurilishida  bunday  kuchlanishlarning  yuzaga 

kelishi  zarar  keltirishi  m um kin.  Bunday  kuchlanishlardan  saqla- 

nish  uchu n,  m asalan,  tem ir yo'l  relslari b ir-biridan  biroz qochirib 

ulanadi;  ko'priklar xarilarining uchlari  taqab biriktirilm aydi,  balki 

g 'altak lar  ustiga  o 'rn atilad i;  bug'  yuradigan  trubalarni  ilgaklarga 

osib,  ayrim   tru b alar  orasiga  tru b a  issiqlikdan  uzaygan  vaqtda 

bukiladigan  kom pensatorlar  qo'yiladi.  Shu  kabi  m isollarni  ju d a 

k o 'p   keltirish  m um kin.

Aniq o 'lch ashlar o'tkazishda jism ning  issiqlikdan  kengayishini 

hisobga  olish  katta  aham iyatga  ega.  Tayyorlangan  buyum larni 

o 'lch ash   yoki  tekshirishda q o 'p o l  xatolarga yo 'l  qo'ym aslik uchun 

o 'lch ash   asboblari  kengayish  koeffitsienti jud a  ham   kichik bo'lgan 

m aterialdan  yasaladi.  M asalan,  tarkibida  m a ’lum   m iqdorda  nikel 

bo'lgan  maxsus p o 'la t—invar shunday m ateriallardan  hisoblanadi.

(

88

)  va  (90)  fo rm u la la r  su y u q lik la r  u c h u n   h a m   to 'g 'r i 

b o 'lad i,  faqat  suyuqliklarda  hajm iy  kengayish  koeffitsienti  qattiq 

jism larnikidan  kattaroq  ( ~

10~3

  — 

10~4

  K r1)  bo'ladi.

411

---

1.  Suyuqliklarda  ichki  yoki  molekulyar  bosimning  vujudga  kelishi 

mexanizmini tushuntiring.

2.  Sirt  tarangligi  deb  nimaga  aytiladi?  Sirt  taranglik  kuchining 

formulasini yozing.

3.  Sirt taranglik koeffitsienti deb nimaga aytiladi?  U  qanday birlikda 

oMchanadi?  Sirt  taranglik  koeffitsienti  suyuqlikning  tabiatiga 

bog'liqmi? Temperaturaga-chi?

4.  Suyuqlik  sirtining  erkin  energiyasi  deb  nimaga  aytiladi?  U  sirt 

taranglik koeffitsienti bilan qanday bogManishga ega?

5.  Ho'llovchi va ho'llamaydigan suyuqliklar haqida nima bilasiz? Nima 

uchun hoMlash nisbiy tushuncha deyiladi?

6

.  Laplas formulasini yozing va fizik mazmunini tushuntiring.

7.  Jyuren formulasi qanday  hodisani  tavsifiaydi?  Formulani yozing 

va tushuntiring.

8

.  Kristall  va amorf jismlarni  tushuntiring,  ularning anizotropik  va 

izotropik xossalarini qanday tushunasiz?

9.  Qattiq jism deformatsiyasining ikki  asosiy ko'rinishini  tavsifiang.

10.  Kristall  tuzilishi  nuqtayi  nazaridan  qattiq jism  deformatsiyasini 

tushuntiring.

11.  Mo‘rt va plastik jismlar qanday jismlar?

12.  Polimerlar va ularning xossalari  haqida tushuncha bering.

13.  Kristallarda qanday nuqsonlar mavjud?  Ularning foydali va foydasiz 

tomonlarini tushuntiring.

14.  Erish nuqtasi deb nimaga aytiladi? Erish nuqtasi qanday moddalarga 

xos parametr?

15.  Solishtirma erish issiqligi deb nimaga aytiladi va u qanday birlikda 

oMchanadi?

16.  Solishtirma erish  issiqligini qanday oMchash mumkin?

17.  Erish temperaturasining tashqi bosimga bog’liqligini tushuntiring.

18.  Suyuq kristallar qanday moddalar?  Nematik, xolesterik va smektik 

suyuq kristallar bir-biridan  qanday  farqlanadi?

19.  Qattiq jismlarning issiqlikdan chiziqli  kengayishini  tushuntiring.

20.  Qattiq  jism  va  suyuqlikning  issiqlikdan  hajmiy  kengayishini 

tushuntiring.

M asala yechish nam unalari