Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

1 27-  § .  Q aynash

Agar to 'y in g an  bug'ning elastikligi tashqi  (atm osfera)  bosimga 

teng  bo 'lsa,  bug'lanish  xarakteri  o'zgaradi:  b u n d a  suyuqlikning 

faqat  sirtidagina  em as,  balki  b u tu n   hajm ida  bug'lanish  b o 'lad i. 

Suyuqlik  ichida uning sirtiga qalqib chiqadigan va yoriladigan  bug' 

pufakchalari  hosil  b o 'la   boshlaydi.  Bunday  intensiv  bug'lanish 

jarayoni  qaynash  deyiladi.  Suyuqlikning  pufakchalar  hosil  qilib 

qaynashini  quyidagicha  tu sh untirish  m um kin.

A niqlanishicha,  gazlar  suyuqlikda  eriydi.  Jum ladan,  suvning 

ichida ham m a vaqt havo bo'ladi.  Suyuqlikning temperaturasi ortganda 

gazning  eruvchanligi  kam ayadi.

Shuningdek,  qattiq jism  sirt  qatlamidagi  m olekulalar atrofidagi 

gaz  (havo)  m olekulalarini  o 'zig a  tortadi  (tutinish  kuchlari  tufayli) 

va ularni  q attiq jism   sirtida  m ustahkam   ushlab  turadi.  Q attiq jism  

sirt qatlamidagi  molekulalarga gaz molekulalarining tortilib ushlanib 

turishi  adsorbsiya  deyiladi,  q attiq  jism   sirti  bilan  bog'liq  bo'lgan 

gaz  esa  adsorbsiyalangan  gaz  deyiladi.  D em ak,  suyuqlik  solingan 

idish  devorlarida  har  doim   adsorbsiyalangan  havo  bor,  deyish 

tabiiydir.

A na  shunday  idishga  suv  solib  isitaylik,  b u n d a  suvdagi  erigan 

havo adsorbsiyalangan  havoga qo'shilib,  idishning yon devorlarida, 

tubida  m ayda pufakchalar hosil  qila boshlaydi.  Bu  pufakchalar suv 

bilan  o'ralganligi tufayli,  ular ichida  havodan tashqari suv bug'lari 

h a m   b o 'l a d i .   S u v n in g   te m p e r a t u r a s i  o r tg a n   sa ri  m a y d a  

pufakchalam ing o'zaro qo'shilishi  ham da pufakchada bug'lanadigan 

suv  m olekulalarining  soni  ortib  borishi  sababli  ularning  hajmi 

k a tta la sh ib   b o ra d i.  P u fa k c h a la m in g   h ajm i  shu   d a ra ja g a c h a  

k a tta la sh a d ik i,  b u n d a   suv  to m o n id a n   u la rg a   k o 'rsa tila d ig a n

---

A rx im ed   k u ch i  d ev o r  b ilan   p u fa k c h a la r  o ra sid a g i  tu tin is h  

kuchidan  katta bo'lib qoladi,  natijada  pufakchalar devordan uzilib, 

asta-sekin  shig'illab  (,,kuy“  chiqarib),  yuqoriga,  suv  sirtiga  chiqa 

boshlaydi,  suyuqlik  qaynay  boshlaydi.

Suyuqlik to'yingan bug'ining elastikligi suyuqlik sirtiga bo'layot- 

gan  ta sh q i  bosim ga  ten g   b o 'lg a n d a g i  te m p e ra tu ra   qaynash 

temperaturasi  deyiladi,  chunki  shu  te m p eratu rad a  suyuqlik  qay- 

naydi.  Suyuqlikning qaynash  tem peraturasi  tashqi  bosimga bog'liq 

b o 'ladi.  N orm al  bosim da  suyuqlikning  qaynash  tem peraturasi 

qaynash  nuqtasi  deyiladi.  Turli  suyuqliklarning  qaynash  nuqtasi 

turli  qiym atga  ega  bo'ladi.  M asalan,  suvning qaynash  nuqtasi  373 

К  ga,  skipidarniki  430  К  ga,  sim obniki  630,5  К  ga  teng  va 

hokazo.  B undan  tashqari,  qaynash  tem peraturasi  suyuqlikning 

tarkibidagi  aralashm alarga  ham   bog'liq.  O d atd a,  aralashm alar 

konsentratsiyasi  ortganda  qaynash  tem peraturasi  ko'tariladi.

Suyuqlikdagi  pufakchalar  bug'  hosil  bo'lish  m arkazlari  rolini 

o'ynaydi,  bu  m arkazlar bo'lm asa,  qaynash jarayoni  boshlanm aydi. 

S huning  uch u n   bunday  m ark azlar  b o 'lm a g a n d a   suyuqlikning 

qaynay  boshlaydigan  tem p eratu rasi  qaynash  tem p eraturasid an  

baland bo'ladi.  Bunday suyuqlik  о ‘ta qizigan suyuqlik deb ataladi.