Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

1 2 3 - § .   Bug'Ianish  va  k on d en satsiya

M odda  molekulalari  xaotik  harakatda bo'lganligi tufayli  yuqori 

bo'lm agan  tem peraturalarda  ham   tezligi,  binobarin,  kinetik  ener­

giyasi  katta  bo 'lgan  m olekulalarni  uchratish  m um kin.  Bunday 

molekulalar,  masalan, suyuqliklarda boshqa molekulalarning tortishish 

kuchlarini  yengishi va suyuqlikning sirtqi pardasini  „yorib o'tishi" va 

tashqariga  uchib chiqishi, ya’ni gaz holatiga o'tishi  mumkin.

M oddaning  gaz  holatiga  o 'tish   hodisasi  bug'  hosil  bo'lishi 

deyiladi.  Bu  jarayon  suyuqlikning  bug'lanishi  yoki  qaynashi  yo'li 

bilan  b o ‘ladi.  Suyuqlikning erkin  (idish  devoriga tegib turm aydigan) 

sirtidan  har  qanday  temperaturada  bug'  hosil  bo'lishi  bug'Ian ish 

deyiladi.  Suyuqlikning ichida va sirtida bir vaqtda bug'  hosil  bo'lishi 

qaynash deb ataladi.  Faqat suyuqliklargina emas,  balki qattiq jismlar 

ham   b u g 'lan ad i.  Q attiq  jism larn in g   b u g 'lan ish i  haydash  yoki 

sublimatsiya deyiladi.

Bug'lanishda  nisbatan  katta  kinetik cnergiyali  molekulalarning 

suyuqlikni  tark  etishi  suyuqlik  ichki  energiyasining  kamayishiga

367

---

olib  keladi.  Shuning  uchun  suyuqlik  bug'langanda  ham m a  vaqt 

soviydi.  B ug'lanishda tem peratura o ‘zgarmasligi  uchun  suyuqlikka 

ta s h q a rid a n   issiq lik   b c rish   k erak .  M u a yya n   tem p era tu ra d a 

suyuqlikning birlik massasini bug‘ga aylantirish  uchun zarur bo ‘Igan 

issiqlik  miqdori shu  temperaturadagi solishtirma  bug ‘lanish  issiqligi 

deyiladi.  Ta ’rifga  asosan,

'   =  £  

(73)

m

b o 'la d i,  b u   y erd a  r — so lish tirm a   b u g 'la n ish   issiqligi  b o 'lib , 

suyuqlikning  tabiatiga  va  tem peraturaga  bog'liq.  (73)  ifodadan

ko'rin ad ik i,  solishtirm a  bug'lanish  issiqligi  SI  da  ^   hisobida 

o'lchanadi.

Suyuqlik  har  qanday  tem p eraturad a  ham   bug'lanadi.  Biroq 

tem peratura  ortishi  bilan  bug'lanish  intensivligi  ortishi  ravshan, 

chunki bunda  m olekulalarning kinetik energiyasi ortadi va ularning 

suyuqlik  sirti  pardasini  „yorib  o 'tish i"  yengillashadi.  Shu  sababli 

tem peratura ortishi  bilan solishtirm a bug'lanish  issiqligi  kamayadi. 

M asalan,  suv  u ch u n   solishtirm a  bug 'lan ish   issiqligi  273  К   da 

24,9  ■ 10

6

 J/k g  bo 'lsa,  373  К  da  2,26  ■ 10

6

 J/k g  ga teng.  Bug'lanish 

bilan  bir  q ato rd a  unga  teskari jarayon  ham   yuz  beradi:  bug'ning 

xaotik  harakatlanayotgan m olekulalari  suyuqlik sirtiga  yaqin  uchib 

kelayotib,  suyuqlik  m olekulalarining  tortishish  kuchlari  ta ’siri 

sferasiga  tu sh ib   qolishi  va  suyuqlikka  ay lan ishi  m um kin.  Bu 

kondensatsiya deyiladi.  Bug'lanish va kondensatsiya bir vaqtda boradi. 

A gar  m o le k u la la rn in g   s u y u q lik d a n   u c h ib   c h iq is h   ja ra y o n i 

ustunroq  b o 'lsa,  suyuqlik  bug  lanyapti  deyiladi,  agar  m olekula­

la rn in g   s u y u q lik k a   q a y tis h   ja ra y o n i  u s tu n ro q   b o 'ls a ,  b u g ' 

kondensatsiyalanyapti  deyiladi.

Suyuqlikning erkin sirti qanchalik katta bo'lsa va suyuqlik ustida 

ho sil  b o 'lg a n   b u g 'la r   q a n c h a lik   tez  u z o q la sh sa ,  b u g 'la n ish  

shunchalik  intensiv b o 'lad i.  Bug'  kondensatsiyalanganda suyuqlik 

molekulalari  xaotik  harakatining o 'rtac h a tezligi  ortadi va suyuqlik 

isiydi.  Suyuqlikning bug'lanishi  uchun  sarflangan  issiqlik  m iqdori 

bug 'nin g  uning  kondensatsiyalanishida  bergan  issiqlik  m iqdoriga 

teng  bo'ladi.