Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

246

---

130-  rasm.

og'irlik  kuchini  esa  nazarga  olm ay- 

miz.  Suyuqlik  m uvozanatda bo'lishi 

uchun  unga  ta ’sir  qilayotgan  bosim 

ku chlarin ing   ixtiyoriy  y o 'n alish g a 

b o 'lgan   proyeksiyalarining  y ig 'in ­

disi  nolga  teng bo'lishi  kerak.  Bosim 

kuchlarining  A B   o 'q q a   proyeksiya­

la rin in g   y ig 'in d is in i  k o 'r ib   c h i- 

qaylik.

Silindrning  yon  sirtiga  t a ’sir  qilayotgan  bosim   kuchlarining 

A B   o 'q q a   b o 'lgan  proyeksiyalari  nolga  teng,  chunki  bu  kuchlar 

AB o 'qq a  perpendikulyar ravishda  yo'nalgan.  Silindrning  asoslariga 

t a ’sir  qiluvchi  k u ch lar  m os  ravishda  p A  -  S   va  p B -  S   ga  teng 

bo'lad i,  bunda  pA va pB  lar A va  В nuqtalardagi  bosim ,  S — silindr 

aso sin in g   yuzi.  Bu  k u c h la r  A B   o 'q   b o 'y la b   q a ra m a -q a rs h i 

tom onga  yo'nalgan.  D em ak,  silindr  m uvozanat  holatida  b o'lgani 

sababli,  pAS  = PgS  b o 'lad i,  bu n dan  PA = PB  ekani  kelib  chiqadi, 

ya’ni  A  va  В  nuqtalardagi  bosim lar  o 'z a ro   teng  bo'ladi.  Bunday 

m ulohazani  suyuqlik  ichidagi  boshqa  ixtiyoriy  ikki,  m asalan,  С va 

D  n u q ta   u ch u n   h am   y u ritib ,  bu  n u q ta lard ag i  b o sim lar  ham  

o 'zaro   teng  ekanligini  isbot  qilish  m um kin.

S hunday  qilib,  suyuqlik  (yoki   gaz)  ga  tashqi  kuchlar  t a ’sir 

qilganda  su yu q lik  ich ida gi  barcha  n u q ta la rd a   bosim  bir  x il 

bo'ladi,  degan  xulosaga  kelamiz.  Bu  fikr  fransuz olimi  B.  Paskalga 

tegishli  b o 'lib ,  uning  nom i  bilan  Paskal  qonuni  deb  yuritiladi.

Endi  suyuqlik  ichida  fikran  ajratib  olingan  L M  silindrni  qarab 

chiqaylik  (130-  rasmga  q.).  Bu  silindrning  L   asosi  idish  devorida 

yotadi.  Y uqorida  yuritilgan  m ulohazani  bu  silindr  uch u n   ham 

q o 'llab,  idish  devoridagi  bosim   suyuqlik  ichidagi  bosim ga  teng 

e k a n ig a   is h o n c h   h o sil  q ilish   m u m k in .  X u d d i  sh u n in g d e k , 

porshenning  suyuqlikka  tegib  turgan  sirtidagi  bosim   ham   suyuqlik 

ic h id a g i  b o s im g a   te n g   b o 'l i s h i   r a v s h a n .  S h u n d a y   q ilib , 

p o r s h e n n in g   su y u q lik   s irtig a   k o 'r s a tg a n   b o s im i  p  b o 'ls a , 

suyuqlikning  ichidagi  barcha  nuqtalarda  va  idish  devorlarida  ham 

bosim p ga  teng bo'ladi.

Shuning  uch u n   Paskal  qonunini  yana  quyidagicha  ta ’riflash 

m um kin:

247

---

Mf 

Berk  idishda  turgan  su yu q lik  (yo ki

gaz)  ga  ta ’sir  etayotgan  bosim  suyuqlik 

j - A  

( y o k i   g a z )   n i n g   h a r   b ir   n u q ta s ig a  

л  

^   o'zgarishsiz  uzatiladi.

P askal  q o n u n in in g   b u n d a y   t a ’rifi 

um um iy  hoi  uchun,  ya’ni  og’irlik  kuchi

\ 1 ;  

nazarga  olinadigan  hoi  uchun  ham   to ’g ’ri

bo’ladi.  Agar tinch  turgan  suyuqlik  ichidagi 

og’irlik  kuchi  m a’lum  (um um an  olganda 

turli  nuqtalarda  turlicha  bo’lgan)  bosimni 

m 

hosil  qilsa,  suyuqlik sirtiga  qo'yilgan  tashqi

ku ch lar  suyuqlikning  h ar  bir  nuqtasida 

bosimni  bir xil  qiymatga  oshiradi.

131-  rasm. 

Paskal  q o n u n in i  o d diy  tajrib alard a

tekshirib  ko 'rish   m um kin.

131-  rasmda turli joylarida tor teshiklari bo'lgan  ichi bo'sh sharcha 

tasvirlangan.  Sharcha ichiga porehen kiritilgan  nay bilan  ulangan. Agar 

shami  suvga  to'ldirib  olib,  porshenni  nay  ichiga  itarsak,  shaming 

ham m a teshiklaridan suv tizillab bir xilda  otilib chiqadi.

Bu  tajribada  porshen  naydagi  suv  sirtiga  bosadi.  Porshcnning 

bosimi  shardagi  suvning  ham m a  molckulalariga  uzatiladi.  Natijada 

suvning  b ir  qismi  sh ar  ichidan  h am m a  yo 'nalish d a  chiquvchi 

oqim  shaklida  otilib chiqadi.

Agar  sh ar  tutunga  to'ld irilsa,  bu  holda  porshenni  nay  ichiga 

itarg an d a  sh a m in g   h a m m a   te sh ik la rid a n   tu tu n   oq im i  ch iq a 

boshlaydi.  Bu gazlar ham   o'ziga  bo'lgan  bosim ni  ham m a  tom onga 

bir  xil  uzatishini  tasdiqlaydi.