Shuningdek, 0 ‘zbekistonda fizika va texnikaning taraqqiyoti

7 5 -   § .  Suyuqlik  va  gazlarn in g  b o sim i.  B o sim   birliklari

Suyuqlik  o 'zi  tegib  turgan  qattiq  jism   sirtiga  m a'lum   kuch 

bilan  t a ’sir  qilishi  k u n d alik   ta jrib a la rd a n   m a ’lum .  Bu  kuch 

suyuqlikning  bosim  kuchi  deb  ataladi.

243

---

128-  rasm.

O c h iq   v o d o p ro v o d   j o ‘m ragi  te sh ig in i  b a rm o g ‘im iz  b ilan  

yopib,  suvning  unga  k o ‘rsatayotgan  bosim   kuchini  sezishim iz 

m um kin.  Bosim  kuchi  suyuqlik toMdirilgan  idishning  tubiga  ham , 

d e v o rla rig a   h am   t a ’sir  q ila d i.  S im d a n   y asalg an   q o b irg ’aga 

o ‘rnatilgan  ichi  b o ‘sh  rezina  stakanni  olib  ( 1 2 8 - с  rasm ),  uni 

simobga  toMdirilsa,  stakanning  tubi  va  devorlari  tashqariga  b o ‘rtib 

chiqishini  kuzatishim iz  m um kin  (1 2 8 -6   rasm).

B ir-biriga  bevosita  tegib  turgan jism lar  orasidagi  o ‘zaro  ta ’sir 

kuchlari -  elastiklik  kuchlari  jism larning  deform atsiyalanishidan 

yuzaga  kelish ini  b iz  b ila m iz.  S u y u q lik lar  hajm   o ‘zgarishiga 

nisbatan  elastiklikka  molik b o ‘lgani  uchun  suyuqlikning siqilishida 

elastiklik  kuchlari  paydo  boMadi.  Bu  k uchlar  suyuqlikning  bosim 

kuchidir.  Suyuqlik  qanch a  k o ‘p  siqilsa,  bosim  kuchi  ham   shuncha 

katta boMadi.

K uchning ta ’siri  uning  kattaligiga  bogMiq.  A m m o b a’zi  hollarda 

kuchning  t a ’siri  shu  kuch  ta ’sir  qilayotgan  jism   sirti  yuzining 

kattaligiga  ham   bogMiq  boMadi.  Bunday  hollarda  kuchning ta ’sirini 

toMa  tavsiflash  u ch u n   bosim  deb  atalad ig an   fizik  k attalik dan  

foydalaniladi.

Jism   sirtining  birlik  yuziga  p erp en d iku lya r  ravishda  ta 'sir 

qiluvchi  kuchga  son  jih a td a n   teng  b o ‘lgan  fiz ik   ka tta lik  bosim 

deyiladi.

244

---

Agar  A S  yu/.ga  norm al  yo 'n alishda  д F  kuch  ta ’sir  etayotgan 

bo‘lsa,  u  holda  p  bosim

boMadi.  Agar  bosim   sirt  bo 'y ich a  tekis  taqsim langan  bo'lsa,  u 

holda

bo'ladi.  p  bosim  bilan  F= p •  5  bosim  kuchini  bir-biridan  farq  qila 

bilish  lozim .  M asalan,  odam ning gorizontal  sirtga  bosim  kuchi  F, 

ta y a n c h   y u zin in g   kattalig i  q an d ay   b o 'lis h id a n   q a t’iy  nazar, 

uning  og'irligiga  teng.  O dam ning  gorizo ntal  sirtga  ko'rsatgan 

bosim i  p   esa  uning  og'irligidan  tashqari  yana  tayanch  yuzasining 

kattaligiga  ham  bog'liq  bo'ladi.  Masalan,  konkida  turgan odam ning 

gorizontal  sirtga  ko'rsatadigan  bosimi  oyoq  kiyimida  turgan  odam ­

ning  k o 'rsatadig an   bosim idan  katta  b o 'lad i,  c h a n g 'id a   turgan 

odam ning bosimidan  esa ancha  katta  bo'ladi.

Agar  kuch jism  sirtiga  tik  yo'nalishda  ta ’sir  qilm ayotgan  bo'lsa 

( 1 2 9 - rasm ),  u  holda  bosim ni  hisoblashda  kuchning  shu  sirtga 

nisbatan  norm al  tashkil  etuvchisini,  y a ’ni  norm al  bosim   kuchini 

olish  kerak.  Fn  norm al  bosim   kuchining  kattaligi  Fn —  F c o sa   ga 

teng,  shuning  uchun

b o 'lad i,  bunda  a  — t a ’sir  etayotgan  f   kuch  bilan  jism   sirtiga 

o'tkazilg an  norm al  orasidagi  burchak.

Bosim   suyuqlik  va  gazlarning