4 6 - § . B utun olam to rtish ish qonuni. G ravita tsio n va
in ert m assa
Tajriba va kuzatishlardan m a ’lum ki, Y erning tortishi ta ’sirida
jism lar Yerga tushadi. Yerga tushishga qarshilik k o ‘rsatayotgan
taglikni bosadi yoki osm ani c h o ‘zadi. K o‘zga ko ‘rinm aydigan juda
m ayda zarralar ham ko‘zga k o ‘rinadigan narsalar singari Yerga
tortiladi. Qisqasi, ham m a jism lar, katta-kichikligidan q a t’iy nazar
Y erga to rtila d i. B unday to rtis h is h k uchi o g ‘irlik kuchi deb
atalishini biz 38- § da ko‘rgan edik.
Yer sharoitida jism larning tushishini va osm on jism larining
h a ra k a tin i o ‘rg an ib N y u to n , o g ‘irlik k u ch i faq at Y er sirti
yaqinida turgan jism gagina ta ’sir etm asdan, balki jism lar qayerda
turgan bo'lsa ham ta ’sir etadi, degan xulosaga keladi. Binobarin,
barcha jism lar o ‘zaro bir-biriga tortiladi. Jism lar orasidagi o ‘zaro
tortishish kuchlari butun olam tortishish kuchlari deb ataladi.
Jism larn in g Y erga tushishi, O yning Yer atro fid a berk o rb ita
bo'ylab harakatlanishi, sayyoralarning Quyosh atrofida harakat
lanishi va shunga o'xshash boshqa harakatlar butun olam to rti
shish kuchlari ta ’sirida boMadi.
Buyuk allom a Abu R ayhon Beruniy hatto ato m d an keyingi
boMakchalar orasida ham o 'z a ro tortishish kuchi mavjudligini
aytgan. U Abu Ali Ibn Sinoga yo'llagan m aktublaridan birida
shunday yozadi: „... Faraz qilaylik, atom ikki boMakka bo'linsin.
Bu boMakchalar orasida b o'sh liq b o'lib, bu boMakchalar h ara
katda va ul boMakchalar orasida o 'z a ro ta ’sir kuchi m avjuddir".
M aktab kursidan m a’lum ki, atom tarkibida elektron va proton
bo'lib, elektron Y evropada XIX asrning oxirlarida kashf qilindi.
Bobokalonim iz Beruniy esa ana shu zarrachalar orasidagi o 'zaro
t a ’sir k u c h la rin i eslatish b ila n b irg a, jis m la r o ra sid a h am ,
osm on jism lari bilan Yer orasida ham o 'zaro tortishish kuchi
mavjudligini eslatadi. Beruniyning bu g'oyalari qariyb olti asr
keyin I. N yu to nn ing butun olam tortishish q o n u n id a takom illa-
shib, o'zin in g to 'liq ifodasini topdi.
N yuton o 'zin in g va o'zigacha boMgan olim larning kuzatishla-
riga a so sla n ib sa y y o ra n in g Q u y o sh b ila n to r tis h is h k u c h i
Q uyosh va sayyoraning m assalari k o 'p ay tm asig a to 'g 'r i pro -
149
po rsion al, u lar orasidagi m asofan in g k vadratiga teskari p ro
porsional bo'lishini aniqladi. Y er va uning tabiiy yo'ldoshi Oy
orasidagi tortishish kuchi, shuningdek, Yer va Yerdagi ixtiyoriy
jism ning tortishish kuchini hisoblab, N yuton jism ning og'irlik
kuchi ham Yer va shu jism ning massalari ko'paytm asiga to 'g 'ri
proporsional va ularning orasidagi m asofaning kvadratiga teskari
proporsional ekanligini aniqladi. B undan jism larning Yerga torti
shish kuchi (ya’ni og'irlik kuchi) tortishish namoyon b o ‘lishining
xususiy holi, degan xulosa kelib chiqadi.
X ulosalar natijasid a N y u to n 1697- yili quyidagi q o n u n n i
yaratdi: barcha moddiy nuqtalar ularning massalari ko'paytm a
siga to'g'ri proporsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga
teskari proporsional kuch bilan bir-biriga tortiladi.
Bu q o nu n butun olam tortishish qonuni deb ataladi.
M o d diy n u q ta la rn in g m assa larin i /и,
va m 2 b ila n , u la r
o rasid ag i m a so fan i r b ilan b elg ilab , b u tu n o lam to rtis h is h
q o nu nini quyidagi form ula orqali ifodalash m um kin:
F = G ^ L ,
( 9 2 )
r
bun da F — butun olam tortishish kuchi, G — tabiatdagi barcha
jism lar uch u n bir xil bo'lgan proporsionallik koeffiitsienti bo'lib,
bu koeffitsientni tortishish doimiysi yoki gravitatsion doimiy deb
ataladi.
G ravitatsion doim iyning fizik m a’nosini aniqlaylik.
Agar, m, = m 2 = 1 kg va r - 1 m bo'lsa, u holda (92) fo rm u
ladan F - G ni hosil qilamiz. D em ak, gravitatsion doim iy son
qiym ati jihatid an bir-biridan birlik masofada turgan birlik massali
ikki m oddiy n u q ta n in g o 'z a ro to rtish ish k u ch ig a teng ekan.
G ravitatsion doim iyning son qiym atini birinchi m arta qariyib yuz
yildan so 'n g ingliz olim i K avendish 1798- yilda sezgir buram a
tarozi yordam ida aniqladi.
T ajrib a q u y id a g ic h a am a lg a o sh irilg an . Y engil sh ay in g a
m ahkam langan h ar birining massasi m ga ten g bo'lgan ikkita
q o 'rg 'o s h in sh ar elastik ip y o rd am id a sim m etrik o 'rn a tilg a n
( q o 'z g 'a lm a s ) M s h a rla r y o n ig a jo y la s h tirilg a n (7 8 - ra sm ).
Sharlar bir-biriga tortilganda
ip buraladi. U ning buralishiga
150
qarab to rtish ish k u ch in i an iq lash
m u m k in . I p n in g y u q o rig i u c h i
sozlash m oslam asiga m ahkam lanib,
bu m oslam ani burash orqali m va M
sh arlar orasidagi m asofani o 'z g a r
tirish m um kin. S harlam ing massasi
m va
M la r, s h a rla r o ra s id a g i
r
masofa va tortishish kuchi m a ’lum
b o 'l g a n d a n s o 'n g , g r a v it a ts io n
doim iyning qiym ati
Fr2
mM
M
78- rasm.
G =
( 9 3 )
ifodadan hisoblab topiladi. Hozirgi vaqtda gravitatsion doim iyning
qiymati quyidagiga teng:
G = 6,67-10-и
Do'stlaringiz bilan baham: 
