Shu sababli, davr ruhiga mos tushuvchi bozor iqtisodiyot g'oyalarini aks

Kirish
O'zbekiston mustaqillikka erishgandan so'ng mamlakatimizda chuqur ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar boshlab yuborildi. Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida xususiy mulk hamda tadbirkorlar manfaatini himoya qilish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi. Respublikamizda bank va kredit tizimi rivojlanmoqda. Islohotlar taqdiri esa yuqori malakali mutaxassislarga bog'liqdir. Yetuk mutaxassislar tayyorlash tizimini shakllantirishda O'zbekiston Respublikasining «ta'lim to'g'risida»gi qonuni hamda «kadrlar tayyorlash milliy dasturi» muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma'lumki bakalavr-iqtisodchi mutaxassisligi uchun talaba 4 yil ta'lim oladi. U 4 yil davomida 45-50 fandan reyting natijasi bo'yicha yakuniy nazorat topshirishi, 4-5 ta kurs ishi, bitirav malakaviy ishi yozishi lozim. Toshkent moliya institutida bakalavr-iqtisodchi quyidagi yo'nalishlar bo'yicha tayyorlanadi: kasb ta'limi, menejment, moliya, bank ishi, soliqlar va soliqqa tortish, buxgalteriya hisobi va audit. Yuqori malakali bakalavr-iqtisodchilarni tayyorlash esa ta'lim tizimiga bog'liq. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida kadrlar tayyorlash muammosining hal qiluvchi masalasi barcha bosqich o'quv yurtlarida o'quv adabiyoti bilan ta'minlanish ta'kidlab o'tdilar: «Ta'lim darslikdan boshlanadi, deyarli barcha sohada darsliklarimiz ahvolini bugungi va ertangi kun talablari darajasida emas».
Shu sababli, davr ruhiga mos tushuvchi bozor iqtisodiyot g'oyalarini aks ettiravchi yangi o'quv qo'llanmalarini, darsliklar hamda ommabop risolalarni yaratish bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning samarasi va iqtisodiyotning rivojlanishi ko'p jihatdan banklar faoliyatiga bog'liq. Zamon talabi va davr mas'uliyatini his etib ishlayotgan banklar halqimizning og'irini engil qilmoqda. Barcha turdagi banklar mijozlar ishonchini oqlash va ular bilan hamkorlikni yanada mustahkamlash yo'lida tinmay izlanish olib bormoqda. O'z faoliyati va xizmat turlari bilan halq ichiga yanada chuqurroq kirib borish ularning yagona maqsadi. Bankning rivojlanishi bank xodimlariga bog'liq. Bank xodimlari bilimli, madaniyatli va hozirjavob bo'lishi kerak. Toshkent Moliya instituti bank ishi yo'nalishini tutgan mutaxassislarning ish o'rinlari asosan bank hisoblanadi. Bank mutaxassislarining iqtisodiyotni rivojlantirish, bank mijozlarni jalb etish va ularni mamnun qilish. Bank xodimlari chet tillarni mukammal bilishlari, yangi informatsion texnologiyalardan foydalanishni bilishi kerak. Ular o'z bilimlarini bank-moliya akademiyasida, magistratura, doktarantura, aspiranturada oshirishlari mumkin. Yoki chet banklari bilan tajriba almashib ulardan o'rnak olishlari mumkin.
Shu bilan bir qatorda payg'ambarimiz zamonida bank, omonat kassalari bo'lmagan, u paytda faqat kishilar bir-birlariga qarz berar va olar edilar. Ribo (sudxo'rlik) taqiqlangan edi. Chunki, ko'pincha foizga qarz olganlar qarz beravchining asoratiga tushib qolar, mol-mulk, uy-joy, yerini sotib bo'lsada qarzini to'lashga to'g'ri kelar edi. Bu islomiy ijtimoiy odatga шпшпап zid holat, zulm edi. Zamona zayli bilan iqtisodiyotni keskin rivojlanib ketishi, ishlab chiqarish va omonat kassalarini yuzaga kelishini taqozo etadi. Bank va omonat kassalar esa o'z tabiati va mazmuniga ko'ra aylantirilgan mablag'lardan foyda olmay turolmaydi. Ana endi shu foyda banklar musulmonlar uchun halolmi, harommi degan savolni keltirib chiqaradi. Bu masalada islom ulamolarining bergan quyidagi 3 fatvolariga amal qiladi.
1. Sudxo'rlikning shar'an haromligini e'tirof etgan holda bank, omonat kassa
foydalarini halol deb hisoblovchi ulamolarning dalilari shundan iboratki, bankka
omonat kassa qo'yiladigan mablag' bank yoki omonat kassaga egasiga berilgan qarz
emas, uni qarzga berilishi so'ralgan ham emas, balki ixtiyoriy ravishda o'z molini
xavfsiz joyda saqlanishini ta'minlash va o'zi ham bank ham foyda olishini
ta'minlashda. Bundan chiqadigan foyda biryoqlama bo'lmay, balki umumiy ekani va
bundan hech kim jabr va zarar ko'rmayotgani, balki islom dini targ'ib etgan iqtisodiy
hamkorlik vujudga kelayotgani uchun u riboga kirmaydi.
2. Bundan tashqari, 1965 yil may oyida Misrning Qohira shahrida bo'lib o'tgan
Islom tadqiqot markazining 11-halqaro konferentsiyasi qarorlarida banklar va
savdogarlar, tashkilotlar o'rtasidagi pul muammolari o'zaro shartnomalar asosida
bo'lsa ribo hisoblanmasligi qayd etilan.
3. 1905 yilda vafot etgan Misr muftiysi shayx Muhammad Abdulloh, islom
jamiyatida omonat kassalarining faoliyati va bu faoliyatdan foyda ko'rishi mumkin
deb fatvo bergan edi.
4. O'z navbatida, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 5
avgustdagi «Banklardagi depozit hisobvaraqlaridan naqd pul to'lovlarini uzluksiz
ta'minlash kafolatlari to'g'risida»gi qarorida ham tijorat banklari tomonidan aholi va
korxonalarni o'z vaqtida naqd pul bilan ta'minlash masalasi ko'rilgan.
Mustaqillik yillarida O'zbekiston oldingidan tubdan farq qiluvchi yangi iqtisodiy munosabatlarga asoslangan iqtisodiy rivojlanishning navbatdagi bosqichlariga o'tib bormoqda. Bozor iqtisodi asosida tovar pul munosabatlari yotadi.
O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarini qaror toptirish dolzarb tadbirlardan bo'lgan banklar tizimida ham chuqur o'zgarishlarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Bozor munosabatlariga o'tish iqtisodiy kategoriya sifatida pulning, kreditning, foiz, soliq va boshqa kategoriyalarning mohiyati va ahamiyatiga boshqacha yondashish zarurligini taqozo qiladi.
Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati tubdan o'zgarmoqda. Bozor munosabatlarini boshqarish sohasida davlat tomonidan olib boriladigan barcha ishlarning og'irlik markazi shu tizimlarga ko'chdi.
Shu sababli, bank tizimini takomillashtirish, banklarning mustaqilligi va pul muomilasidagi ahvol uchun javobgarligini oshirish, pul-kredit munosabatlarin tartibga solish, so'mning barqarorligi va yuksak nufuzini ta'minlash sohasidagi muammolarni o'rganish, shuningdek tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish o'ta dolzarb masalalardan hisoblanadi.
Bugungi kunda quyidagi savollar ilmiy nuqtai nazardan javob kutmoqda:
• naqd pul va kredit emissiyasining o'sishiga sabab nima?
• aholi qo'lidagi pulning harakatsiz turib qolishiga qanday qilib chek qo'yish
mumkin?
• mahsulot ishalb chiqarishning o'sishini ta'minlamagan korxonalarga kredit
berilishiga yo'l qo'ymaslik uchun qanday chora tadbirlar ishlab chiqish lozim?
• inflyatsiyaning oldini olish va pasaytirish omillari nimalardan iborat?
Bozor munosabatlarini talab darajasida tashkil qilish, ishlab chiqarishni
rivojlantirish, kengaytirish va shu asosda iqtisodiy taraqqiyotga erishish kreditdan foydalanishni, banklar faoliyatining samaradorligini oshirishni, kreditdan foydalanishida salbiy hollarning oldini olishni taqozo qiladi. Hozirgi vaqtda tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlarning salmog'i va sifati sohasida ancha muammolar mavjud.
Har bir jamiyatda bank tizimi uning iqtisodiy tizimining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor iqtisodi sharoitida bank tizimida katta tarkibiy o'zgarishlar yuzaga keldi va banklarning tarkibi, ular bajaradigan funktsiyalar, ularga yuklatilgan vazifalarning mohiyati va sifati o'zgarib bormoqda. Bozor munosabatlari sharoitida ishlash banklarda yangi xizmat turlarini tatbiq qilish, mijozlarning qiziqishlarini hisobga olish, ularga xizmat ko'rsatishning yangi usullarini joriy qilish, yangi kredit vositalarini banklar faoliyatida qo'llash, turli xil kredit institutlarining barpo qilinishi bilan bog'liq jarayonlarning yuzaga kelishiga olib keldi. Bozor iqtisodi sharoitida banklarning o'rni va ahamiyatining muhimligi pul, kredit va bank tizimining takomillashib borishi shu sohada yuqori malakali kadrlar tayyorlashni va mavjud muammolar echimini taqozo qiladi.