Shopulatova nasiba umirovna said ahmad asarlarining leksik-stilistik

Iboralar
Iboralar tuzilishiga ko’ra so’z birikmasiga, gapga teng, semantik 
jihatdan bir butun, umumlashgan ma’no anglatadigan, nutq jarayonida
yaratilmay, nutqqa tayyor holda kiritiladigan lug’aviy birlik
2
bo’lib,

voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon ko’zi o’ngida aniq va to’la

gavdalantirishda ularning o’rni va ahamiyati beqiyosdir.Tilshunos olim 
Mamatov fikricha, iboralar tilning alohida birligi bo’lib, tuzilishiga ko’ra erkin
bog’lanma yoki gapga teng, to’liq yoki qisman semantik qayta shakllangan 
obrazli, turg’un so’z birikmalarini o’z ichiga oladi.
3
Iboralar hayotdagi voqea-

hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat-holatlarni

baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan
xulosalarning o’ziga xos obrazli ifodalaridir.
4
Umuman olganda, frazeologik

ma’noning hajmi leksik ma’noning hajmiga nisbatan keng va va murakkabligi

bilan ajralib turadi. So’z ma’nosida bo’lmagan, uchramagan komponentlar 
ko’p frazeologizmlar ma’nosida mavjud bo’ladi.
5
Yozuvchilar odatda tasvir

maqsadiga muvofiq iboralarni tanlab qo’llash bilangina kifoyalanib

qolmaydilar. Balki qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab

o’zgartiradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda xalq iboralari sayqallanib, yangi

ma’no nozikliklari bilan to’yinib boradi. Xalq iboralarini qayta ishlashning
1
Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. (Akademik litseylarning 2-bosqich 

talabalari uchun darslik). T.: “Sharq”, 2002y, 103b

2
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. T.: “Fan”, 2002, 124b 

3
Mamatov A. O’zbek tili frazeologizmlarining shakllanishi masalalari. DDA. – T.: 1999y, 11b 

4
Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlilli asoslari. T.: “Fan”,2006,53 b 

5
Vafoyeva M. O'zbek tilida frazelogik sinonimlar va ularning structural-semantik tahlili. Filol.fanlari 

nomzodi…diss.avtoref. – T., 2009, 17b

---

28

usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no talqini berishning
yo’llari juda xilma-xildir. Bunga “umumtil iborasi zamiridagi ma’noning
yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini o’zgartirish va uning
semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va
obrazli ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish mumkin”
1
Frazeologik

iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Yo’ldoshev tomonidan keng

o’rganilgan.
2

Tilshunoslikda 

frazeologizmlarning 
o’zgaruvchanlik
xususiyatlari “struktural o’zgarishlar”, “formal o’zgarishlar”, “frazeologik 
transpozitsiya”, “leksik qayta shakllanish” kabi terminlar bilan atalgan.
Tilshunos olimlar Mamatov va Boltayevalar fikricha, frazemalar 
transformatsiyasi termini frazemalardagi o’zgarishlarni to’liq qamrab oladi.

3
Qahramonlarning tashqi qiyofasi bilan birga, ma’naviy dunyosini ham, 

psixologiyasini ham ishonarli va ta’sirli qilib tasvirlab berish maqsadida

yozuvchilar frazemalardan keng foydalanadilar. Ayni paytda, ular frazemalarni
qisman o’zgartirib qo’llaydilar yoki butunlay yangi individual-muallif
frazemalarini ham yaratadilar. Tadqiqotimiz jarayonida adib asarlarida
uchraydiga quyidagi frazeologik transformatsiya shakllarini uchratdik:
Frazema tarkibidagi muayyan so’zlarni almashtirish: 
1.
Tilning rivojlanish bosqichida frazemalar tarkibidagi u yoki bu

komponent faol ifoda qiluvchi yangi leksemalarga almashtirilishi mumkin.

M.Vafoyeva fikricha, frazemalar tilda tayyor, yaxlit holda mavjudligi sababli, 
bir qarashda ularning structural tartibi o’zgarmasdek tuyulsada, ammo
so’zlashuv nutqida, ayniqsa, badiiy asarlarda, publisistik nutqda oddiy 
qo’llanishdan tashqari yozuvchining badiiy mahorati tufayli ma’lum tashqi
structural va ichki –semantik o’zgarishlarga uchraydi. Natijada yangi-yangi 
ma’no nozikliklariga ega bo’ladi.
4
Masalan, Tolibjon “Luqmonov yolg’on-