Shopulatova nasiba umirovna said ahmad asarlarining leksik-stilistik

1.3. Said Ahmad asarlarida barqaror birikmalarning qo’llanilishi 
Xalq donishmandligining mahsuli bo’lgan maqol, matal, idioma, ibora, 
hikmatli so’z kabi paremalar badiiy asar g’oya va maqsadini, personajlar ichki
dunyosini ochishda, asar tilining shirali va ta’sirchan bo’lishida, emotsionalligi 
va musiqiyligini oshirishda muhim uslubiy vositahisoblanadi. Turli xalqlar
tillarida bo’lgani kabi o’zbek tilida ham ana shunday obrazli ifodalarning roli 
katta.
Badiiy asarda uslubiy vosita sifatida personajlar xarakterini ochish, 

ularning turli holatlardagi ruhiyatini tasvirlashda matallarning ko’chma

ma’nolari muhim estetik vazifa bajara olishi mumkin. Said Ahmad aynan ana 
shu usuldan ko’p o’rinlarda ustalik bilan foydalanadi.
Maqol va matal janrlarini bir-biridan ajratib turuvchi farqlardan yana biri 
shuki, har bir maqolda aniq bir hukm yotadi, bu hukm yo ijobiy, yo salbiy
bo’lishi mumkin. 
M: Og’zing to’la qon bo’lsayam, dushmaning oldida tupurma

Yomondan qoch-da qutul, yo ton-da qutul.

Mehmonni rizqi o’zidan oldin keladi.
Ikki fikr va muhokamaning bir-biriga muqoyasa yo’li bilan qo’yilishi – 
antiteza hodisasini maqollarda ko’p uchratamiz.
1
O’zbek tili leksikologiyasi. T.: “Fan”, 1981y, 252b 

2
Kamol F. Hozirgi zamon o’zbek tili// Leksikologiya. Fonetika. Grafika va orfografiya. Morfologiya. T.: 

1957y, 81b.

---

26

Xalq qo’llasa – bor bo’ladur, 

Xalq qarg’asa – xor bo’ladur.
Tilshunoslik nuqtai nazaridan olib qaralganda ham maqol-matal tipidagi 
paremalarda mushtarak va farqli tomonlar kuzatiladi.

Kambag’alni tuyaning ustida it qopadi - matalini olib ko’raylik.
Tuya baland bo’yli, katta hayvon, it esa tuyaga nisbatan ancha past, oyoqlari 
tagida qolib ketadigan kichik hayvon. Mantiqan u tuyaning tepasida o’tirgan
odamni qopa olmaydi. Lekin shunday sharoit yuzaga kelganki, vaziyat 
kambag’alga qarshi, uning himoya imkoniyati ortiq darajada cheklanganki,
amalga oshishi mumkin bo’lmagan vaziyatdagi holat ham yuzaga kelishi 
mumkin, ya’ni tuyaning ustida turgan odamni ham it qopishi mumkin.
Grammatik jihatdan tugallanganlik muammosi maqol va matallarni bir-
biridan ajratib turuvchi asosiy belgilardan biri hisoblanadi. Bu masalada ham
turlicha qarashlar mavjud bo’lsa-da, asosan, maqollar tugallangan fikrni 
ifodalab, grammatik shakllangan gap tarzida; matallar esa fikr va
muhokamaning tugal natijasini emas, balki uning elementlarini ifodalab, 
grammatik jihatdan to’la shakllanmagan birlik tarzida namoyon bo’ladi, degan
fikr ancha barqarordir. Bizningcha, ham ana shu fikr haqiqatga yaqin. Chunki 
maqol va matallarning grammatik jihatdan tugallangan-tugallanmaganligi
undagi ifodaning ham, ya’ni tushunchaning tugallangan-tugallanmaganligini 
yuzaga chiqaradi.
Shu jihatdan olib qaralganda: 
A) matallar grammatik tugallanmagan turg’un birikmalardir;
M: Och qornim, tinch qulog’im
B) maqollar grammatik jihatdan tugallangan mustaqil gaplardan tashkil topadi;
M: yetti o’lchab, bir kes
Masal ham maqol va matal kabi majoziy obrazlar orqali fikrni ixcham,
lo’nda va ta’sirchan qilib ifodalashga xizmat qiladi. 

---

27

Umuman olganda, Said Ahmad maqol, matal, masal va idiomalardan
unumli foydalanib, asarning emotsional-ekspressivligini kuchaytira oladigan 
poetik vositalardan biriga aylantirgan.
“Ikki va undan ortiq so’zlarning o’zaro barqaror munosabatidan tashkil
topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida
imkoniyat sifatida mavjud bo’lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi”
1

va iboralar, maqol-matallar, hikmatli so’zlar barqaror birikmalar hisoblanadi.