Shopulatova nasiba umirovna said ahmad asarlarining leksik-stilistik

buyuk kashfiyotga o’xshardi. Shuncha yoshga kirib, hali bu to’g’rida sira

o’ylab ko’rmagan ekan. Endi u nur bilan soyaning buyuk qudratiga imon 

keltirdi. (Jimjitlik, 53 b) Parallelizmga asoslangan gaplar badiiy nutqning
ta’sirchanligini boyitish bilan bir qatorda ma’noni kuchaytirishga, fikrning 
atroflicha ifodalanishiga, tasvir obyektining boyib borishiga xizmat qiladi.
Sintaktik figuralar nutqiy ta’sirchanlikni oshirib, kitobxon oldida 

asarning jozibasini yanada oshiradi. Asarning nutqiy ta’sirchanligini

shakllantirish, kitobxon oldidagi jozibasini yanada oshirish adib mahoratiga 
bog’liqdir. Said Ahmad asarlari tahlili jarayonida sintaktik figuralardan
unumli foydalanganligining guvohi bo’lamiz. Asarda uchraydigan sintaktik
figuralar asarning badiiy qimmatini yanada oshirib, yozuvchining kitobxon
oldidagi mahoratini ochib bergan.
O’xshatish, gradatsiya, takror, ellipsis va boshqa tasviriy vositalar chuqur
falsafiy ma’nolar tashuvchi matn darajasiga ko’tarilar ekan, ularning badiiy-
uslubiy imkoniyatlari kengayib, murakkablashib boradi. Said Ahmad ijodida esa
1
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. T.: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi” Davlat ilmiy 

nashriyoti , 79b

2
Shukurov R. Sintaktik parallelizmning uslubiy vazifalari.// O’TA, 2004, 2-son, 73b 

---

77

ular asarning badiiy-estetik kuchini oshirishda, emotsional-ekspressiv
ma’nolarni shakllantirishda asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qilgan. 

---

78

UMUMIY XULOSALAR 
Badiiy asar tilining badiiy-estetik funksiyalarini tilshunoslik aspektida 

o’rganish muayyan asar yaratilgan davr tilining o’ziga xosligi, yozuvchilarning

so’z boyligi, til vositalaridan foydalanish usullarini, demakki, «xalqning ruhi» 
bo’lgan tilga ijtimoiy ta’sirlarni tahlil qilish bilan chambarchas bog’liq.
Shu kunga qadar o’zbek filologiyasida uslubiyat va uslubshunoslik, uslub 
tushunchalari o’zining aniq va lo’nda ta’rif-tavsifiga ega emas. Bu masalaga
turlicha yondashuvlar va ayrim chalkashliklar davom etib kelmoqda. 
Bizningcha, muayyan janrga xos xususiy belgilarni uslub tushunchasi, janrlararo
umumiy belgilarni metod tushunchasi ifodalaydi. Demak, «umumiylik»ka xos 
bo’lgan tushunchalar metod doirasida, «xususiylik»ka xos bo’lgan tushunchalar
uslub doirasida tekshirilishi kerak. Usul esa, muayyan ijodkorning individual 
uslubi doirasida tanlagan tasvir yo’lidir.
Ijodkorning individual uslubini o’rganish murakkab jarayon bo’lib, u 
ham adabiy, ham lingvistik tahlil imkoniyatlarini o’zida mujassamlashtiradi va
shu tarzda shoir yoki yozuvchi ijodiy tafakkuri o’ziga xos jihatlarining qay 
tarzda yuzaga chiqishini tekshiradi. Bu tarzdagi tadqiqotlarni «ma’lum bir
ijodkorning tildan foydalanish mahoratiga doir ishlar» sifatida alohida guruhga 
ajratish maqsadga muvofiqdir.
Dastlab «poeziya» va «poetika» tushunchalari aralash holda qo’llanganini 
e’tiborga olsak, uning faqat she’riy asarlarga nisbatan qo’llanishi, bizningcha,
yetarli emas. Hozirgi zamon adabiyotshunosligi nuqtai nazaridan olib 
qaralganda, bizningcha, tor ma’noda, badiiy asar tuzilishi, uning turli qismlari
orasidagi munosabat, badiiy nutq stilistikasi, ya’ni badiiy nutq va uning 
xarakteri, turli badiiy tasvir vositalaridan foydalanish mahorati masalalarini
o’rganuvchi sohaga nisbatan poetika atamasi qo’llanadi. «Poetika» atamasiga 
sinonim sifatida «badiiyat» so’zini ham qo’llash mumkin.

---

79

Badiiy asar nutqi va adib uslubini shakllantiruvchi lisoniy vositalar
quyidagicha tasniflandi: a) fonetik vositalar; b) leksik vositalar; v) grammatik 
vositalar: - morfologik vositalar; - sintaktik vositalar.
Morfemik vositalar grammatik vositalarning tarkibiy qismi hisoblangan 
morfologik vositalar doirasida tekshirildi. «Poetik semantika» esa leksik
vositalar hamda ko’chimlar tarkibida o’rganildi. 
Qator fonetik hodisalar – tovushlarning cho’zib talaffuz qilinishi,
qavatlantirilishi, tovush tushishi, orttirilishi va almashishi turli konnotativ 
ma’nolarni ifodalashda muhim stilistik vosita bo’la oladi.
So’z qo’llashdagi individuallik ijodkor uslubining o’ziga xosligini 
belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Said Ahmad ijodidagi o’ziga xos
okkazionalizmlarning 
matn jozibadorligi, badiiy bo’yoqdorligi, hissiy
ta’sirchanligini oshirishdagi o’rni xarakterlidir.
Xalq donishmandligining mahsuli bo’lgan maqol, matal, masal, idioma
kabi paremalar ijtimoiy muhit ruhiyatini aks ettirish, badiiy asar g’oya va 
maqsadini, personajlar ichki dunyosini ochishda, nutqqa ta’sirchanlik va
ifodalilik baxsh etishda muhim ekspressiv ahamiyatga ega. Tilshunoslik nuqtai 
nazaridan olib qaralganda, maqol, matal, masal, idioma tipidagi paremalarda
mushtarak va farqli tomonlar kuzatiladi. Paremalarning semantik xususiyatini 
o’rganish lingvopoetik tahlil uchun boy material bera oladi.
Metaforada so’z nominativ ma’no ifodalash bilan birga badiiy ifoda 
vositasi sifatida konnotativ ma’no ham ifodalaydi.
Said Ahmad asarlaridagi odatiy, jonli va sinestetik metaforalar 
personajlarning ruhiy holati, tabiat tasviri, qahramonlarning voqelikka
munosabatini obrazli ifodalash, voqea-hodisalarni ishonarli, yorqin tasvirlashda 
muhim ahamiyatga ega.
XX asr oxiri – XXI boshi nasrida ramziylik, tagma’noli bayon usuli 
yetakchi unsurlardan biriga aylandi. Bugungi davr o’zbek adabiyotida ramz
tasviriy vositasining funksiyasi va mohiyati ancha kengayib, mazmunan boyishi 

---

80

kuzatiladi. Said Ahmad asarlarida ramziy-majoziy talqin yetakchi uslubiy
xususiyatlardan biriga aylangan.
Said Ahmad asarlarida takror, parallelizm kabi uslubiy-sintaktik
figuralarning ham emotsional-ekspressiv ma’nolarni shakllantirishga qaratilgan 
stilistik imkoniyatlaridan keng foydalanilgan.
Said Ahmad asarlari tilining boy va jozibador bo’lishida dialektizmlarning o’rni 
va roli muhimdir. Yozuvchi asarlarining eng birinchi ko’zga tashlanadigan
xususiyatlaridan biri ham muallifning shevaga xos o’zgachaliklardan unumli 
foydalanganligidir.

---

81