Shoira usmanova чит ти"Ч "иг ■

Ромашкин В. В. Языковая реформа в Российской Федерации. Алтай и Центральная Азия: культурно- историческая преемственность. -Горно-Алтайск, 1999. - С. 29. hisoblashardi. Umuman, ingliz tilini amaliy o‘rganish yo‘lga qo‘yilmagan edi.

Biroq 1985-yilga kelib (qayta qurish siyosati bois), ingliz tilini o'rganishga bo‘lgan qiziqish birdan kuchaydi. Bu holat talaygina ijtimoiy- siyosiy omillar bilan bog‘liq edi. Chunonchi, “temir parda”ning olib tashlanishi, turistik sayohatlar va gidlarsiz chet elliklar bilan muloqot qilish uchun imkoniyatlaming tug'ilishi, qo‘shma korxonalar sonining jadal suratlar bilan oshishi, sobiq sovet respublikalarida rus tiliga ustunlik bcrilishining bekor qilinishi, mamlakatni qisqa vaqt ichida kompyuterlashtirish, intemetning rivojlanishi va h.k. shular jumlasidan edi. Bulaming barchasi Rossiyada ingliz tilidan foydalanishning yangi sharoitlarini vujudga keltirdi. Rossiyada ingliz tilini egallash uchun yangi vositalaming vujudga kelishi “so‘zlashuv inglizchasi”ning yoyilishini maqsad qilib olgan lingvistik maktablar, kurslar, firmalar va ingliz tilini qisqa muddatda o‘rgatish markazlarining rivojlanishiga asos bo‘ldi.
Shuningdek, Rossiyada pijinning paydo bo‘lishi ingliz tili leksikasining rna’lum suhbat doiralarida ommaviylashuviga va ulaming ommaviy axborot vositalariga kirib borishiga ko‘maklashdi. Quyida kundalik matbuotdan olingan ba’zi namunalar keltirildi:
“У нас не какие-нибудь там “А ну-ка парни!” У нас суперэкшн".
“Она девушка с характером,... возможно, она посылает ему мессидж”.
“Ну дал он ей 'лифт', или, по-нашему, подкинул”. “Московский комсомолец”, 20.04.2000, № 17.-С. 25,28.
“Семеро тинейджеров" “Комсомольская правда”, 2000. № 16.-С. 7.
Ingliz tilining rus tiliga ta’siri pijin egalari tomonidan faol iste’mol qilinadigan so‘zlar qatlamida ham yaqqol namoyon bo‘ladi. Masalan, bozordagi savdogarlar nutqida “Такой прайс только за лейбл что ли?” tarzidagi inglizcha leksik interferensiya asosida qurilgan ruscha jumlani ko‘rish mumkin. Mazkur matnda ruscha цена leksemasining o‘miga inglizcha прайс so‘zi individual qo‘llanilgan bo'lib, unda yosh (yosh- молодой), mavzu (tijorat), holat (bozor) va maqom (“челнок”) singari sotsial omillar ishtirok etgan.
Inglizcha so‘zlardan firmalar va ulaming reklamalarida ham keng foydalanilmoqda: “Best” do‘koni (best “лучший”), “Okey” reklama- axborot agentligi, сайдинг (облицовка so‘zi o‘miga), сайнмейкинг (tashqi reklama buyurtmasi) va h.k.
Ruscha va lotincha harflaming qorisbmasidan maydonga kelganj gibridlar ham ko‘zga tashlanadi: У1Ровский рейс, a3potrade/aopompeud. | “Ruslish”da kalkalangan quyidagi hosilalar kuzatiladi: Xalqaro telefiaw punktining kiraverishida Interurban calls {long-distance callsning o'miga),^ kimyoviy tozalash muassasining peshtoqida Chemical cleaning {Dry», cleaner ’sning o'miga) yozuvlarini o'qish mumkin. ,
Savdo sohasidagi bimday “ikki tillilik” belgilarini chet ellik sayyohlami jalb qilish uchun eirias (chunki Rossiyada turizm unchalik rivojlanmagan), balki ingliz tilini bilish bilan o‘zini “yuksak saviyali” qilib ko'rsatishga urinish, deb izohlash mumkin.
Umuman, Rossiyada ingliz filming o'mini ham ijobiy, ham salbiy baholash mumkin. Ikkala holatda ham u lingvistik etnas, aksincha, siyosiy tusgaega.
. 6.5. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning chegaralangan leksikaga ta’siri
XX asming oxiriga kelib rus tilida chegaralangan so‘zlar va iboralar intensiv ravishda keng qo‘llanila boshladi. Rossiyada 80-yillaming o‘rtalariga kelib hukmron diskursiv tiplar agressiv, ritorik yangi diskursni qayta shakllantirdi. Bir tomondan, tilda faol bo‘lgan eski ma’nolar uchun yangi shakllar tanlash, ikkinchi tomondan, esa tildagi mavjud leksemalarga yangi ma’nolar berish, ulaming oldingi ma’nolarini yangi ma’nolar biian ahnashtirish kun tartibiga qo'yildi.
Hozirgi zamon rus tili leksik tizimini qayta qurishda ko'zga ko'ringan tendensiya jargon leksemalaming umumiste’mol leksika sohasiga o'tishi hisoblanib, u ommaviy tus olmoqda. Ilgari chegaralangan, kinoyali sanalgan, ijtimoiy, kasb-kor va ma’lum guruhlarga xos bo'lgan qator jargonlar faollashib, ochiqdan-ochiq kodlangan adabiy til va so'zlashuv tiliga kirib borib, rus tili leksikasida o‘ziga xos stilistik-funksional qatlam - umumxalq jargoni, inteijargon yoki umutnxalq. slengining shakllanishiga olib kelmoqda.
Jumladan, jonli so'zlashuv tilida jinoyatchilikka xos bo'lgan бездельничать so'zi bilan bir qatorda, unga ekspressiv jihatdan o'xshash bo'lgan дурковать argo iste’molga kirgan. Tibbiyot bilim yurti talabalari orasida o'tkazilgan so'rovnomada kasalxona xizmatchilarining nutqida bir necha yillardan beri жмурик (murda) so'zi ishlatilayotganligi aniqlangan. Shuningdek, децил (biroz), капать ketmoq), кемарить (uxlamoq, dam olmoq), лажа (haqiqatga to'g'ri kelmaydigan), облажаться (o'zini nochor qilib ko'rsatmoq), мазы { (ahvol) (masalan: Какие мазы? - Как дела?), менжа (qo'rquv, beqarorlik; beqaror odam), менжеваться (qo'rqmoq) va shunga o'xshash qator shakllar ham tilda keng qo'llaniladi.
Rus tilidagi mavjud leksemalaming ham turli ijtimoiy guruh (yoshlar, iijoratchilar, jinoyatchilar va h.k.) jargonlari ta’sirida yangi ma’no kasb etganini ko'rish mumkin: базар (suhbat), баян (shprits), гасить (hushidan ketguncha do'pposlamoq), гнать (yolg'on gapirmoq), грузить (ongiga singdinnoq), доход (zaif odam), zavalit (o‘ldirmoq), кинуть (aldamoq), мусор (militsioner), наезжать (talab qilmoq), плетка (to'pponcha), приход (giyohvand moddaning ta’sir qila boshlashi), стрелка (uchrashuv).
Hozirgi zamon rus tili leksikasida umumiste’mol so‘zlardan farqlanadigan, so‘z yasash qoidalaridan tashqarida shakllangan, kamsitish alomatlarini ifodalaydigan qisqartma so'zlar ham keng tarqalgan: азер (ozarbayjon), аник (aroqxo'r), Афган (Afg‘oniston), глюк (gallyusinatsiya), duccep (dissertatsiya), дистроф (distrofik), мент (militsioner), npen (prepodavatel, o‘qituvchi), хрон (surunkali kasal odam) va b.q.
Muxtasar qilib aytganda, ekstralingvistik omillar hozirgi zamon rus diskursining asosiy transformatorlari hisoblanadi. Rus jamiyatida inson omili o‘ziga xos xususiyat kasb etdi. Ijtimoiy-siyosiy ta’qiqlaming va OAVdagi senzuraning olib tashlanishi hamda jamiyatda vujudga kelgan sinflar orasidagi raqobat tilga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi. Turli ijtimoiy guruhlar tomonidan faol qoTlaniladigan chegaralangan leksika o‘z doirasidan chiqib, umumiste’mol leksikaga singib ketdi. Natijada til ma Turn ma’noda jamoadagi subyektning o‘z o'mini belgilab olish vositasiga aylandi.
Mustahkamlash uchun savollar:
l.Rus va sobiq sovet tilshunosligidagi sotsio-etnolingvistik tadqiqotlarning asoschisi kim bo'lgan?

2. 
   XX asming 20-30-yillaridagi sotsiolingvistik yo'nalishdagi dastlabki empirik tadqiqotlar kimlar tomonidan amalga oshirildi?
   
3. 
   Til sotsiologiyasiga mansub birinchi ilmiy ish kim tomonidan yozildi vau qanday nomlandi?
   

■4.20-yillardagi izlanishlar qanday masalalaming tahliliga bag’ishlangan edi?

5. 
   Sobiq ittifoqda ishlab chiqilgan sotsiolingvistika qaysi nazariyaga asoslangan edi?
   
6. 
   Oktabr to'ntarishidan keyin rus adabiy tilining fimksiyasida qanday o'zgarisblar yuz berdi?
   
7. 
   N. Y. Marr va uning maktabi tilga qanday yondashdi?
   

1. 
   60-yillaming boshlarida sotsiolingvistikada qaysi yo‘nalish
   

maydonga keldi?
9.1966-yil 24-26-mayda Moskvada bo'lib o‘tgan yetakchi
tilshunoslaming yig‘ilishida qanday masalalarga e’tibor qaratildi?

10. 
    Y. D. Desherievning “Проблема функционального развития языков и задачи социолингвистики” asarida qaysi masalalar markaziy o'rinni egalladi?
    
11. 
    Hozirgi Rossiyada qanday sotsiolingvistik tadqiqotlar amalga oshirilgan?
    
12. 
    Markaziy partiyaviy-davlat organlarining 30-yillardagi til siyosati qaysi tendensiya bilan bog‘langan edi va u qanday salbiy oqibatlarga olib keldi?
    
13. 
    Rossiya Federatsiyasidagi milliy tillarga nechanchi yildan davlat tili maqomi berildi?
    
14. 
    RFda nechta til davlat tili maqomini olgan?
    
15. 
    1985-yilga kelib, Rossiyada ingliz tilini o'rganishga bo‘lgan qiziqishning kuchayishiga qaysi omillar sabab bo‘ldi?
    

Adabiyotlar

1. 
   Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. -М, 2001.
   
2. 
   Белл Р. Социолингвистика. -М.: Межд. отношения, 1980.
   
3. 
   Береговская Э. М. Молодежный сленг: формирование и функционирование // ВЯ. 1996. - №3. -С .32-41.
   
4. 
   Грачев М.А. Третья волна//Русская речь. 1992. - №4. - С.61-64.
   
5. 
   Дешериев Ю.Д. Закономерности развития и взаимодействия языков в советском обществе. -М., 1966.
   
6. 
   Исаев М.И. Языковое строительство в СССР. -М., 1969.
   
7. 
   Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознание. -М., 1977-
   
8. 
   Мечковская Н.Б. Социальная лингвистика. М.: Аспект пресс, 1996. '
   
9. 
   Поливанов Е.Д. Избранные работы по общему языкознанию. - М., 1968. ''' '
   
10. 
    Ромашкин В. В. Языковая реформа в Российской Федерации. Алтай и Центральная Азия: культурно-историческая преемственность. -Горно-Алтайск, 1999.-С. 29-38.
    
11. 
    Швейцер А.Д. Некоторые актуальные проблемы
    

социолингвистики// Иностранные языки в школе. - № 3, 1969.

12. 
    Швейцер А.Д. Современная социолингвистика. Теория, проблемы, методы. -М., 1977.
    
13. 
    Юсселер М. Социолингвистика. - Киев: Вища школа, 1987.
    
14. 
    Язык в развитом социолингвистическом обществе. -М., 1989.
    
15. 
    Языковая структура и социальная среда. Межвузовский сборник научных трудов студентов. -Воронеж, 2000.
    

7- MA’RUZA
TURKIYA SOTSIOLINGVISTIKASI
Reja:

1. 
   Turkiyadagi til islohotlari
   
2. 
   Turkiyadagi sotsiolingvistik tadqiqotlar
   
3. 
   Turk tili va uning dunyo tillari orasidagi o‘mi
   
4. 
   Chet tillarining ta’siri