Shoira usmanova чит ти"Ч "иг ■

Tayanch so‘zlar: til islohoti, Tanzimot davri, alifbo, yozuv, usmonli lurkchasi, qurultoy, jamiyat, milliy madaniyat, tilni soddalashtirish, Quyosh fil nazariyasi, Turkiya Majlisi, murojaat shakllari, Muallimlar uyushmasi, iiulo qoidalari, o‘zlashmalar, til o'zgarishlari, til turlari, tilni soflashtirish, lilni rejalashtirish, jins tafovutlari, dixotomiya.

1. 
   Turkiyadagi til islohotlari
   

Turkiyadagi til islohotlarini ikki davrga ajratish mumkin: 1) linnhuriyatdan oldingi til islohotlari; 2) Jumhuriyat davridagi til islohotlari.

1. 
   Jumhuriyatdan oldingi til islohotlari
   

XIX asrda usmonli turkchasi Tanzimot davri adabiyoti vakillarining sa’y-harakatlari bilan yangi fikrlami xalqqa yetkaza oladigan tilga aylantirishga urinildi. Xususan, Nomiq Kamoi, Ali Suaviy, Ziyo Poshsha, Л hmet Mithat Efendi va Shamsiddin Somiylar tilni soddalashtirish muammosini ko‘tarib chiqishdi.
Gazeta, jumal va davriy nashrlaming soni ortdi, adabiy til yot unsurlardan tozalanib, xalq tiliga yaqinlashtirildi. Shuningdek, bu davrda liansuz tilining ayrim so‘z va ifoda xususiyatlari ham turkchaga kirib keldi.
Tanzimotdan keyingi XX asming boshlarida Istanbul shevasiga asoslangan yangi turk tili oldingi davrlardagi turk tilidan qator xususiyatlariga ko‘ra farqlanar edi. Ayniqsa, turk tilining fonetikasi, ya’ni (ovush tizimida katta o'zgarishlar vujudga keldi. Bu farqlar quyidagilarda il'odalandi:

1. 
   Tor va keng unlilardan keyin kelgan lablangan unlilaming torayishi: kiruk > kink, biliir > bilir, alsun > alsin, eviim > evim, beniim > benim, demitr > demir, кари > kapi.
   
2. 
   Lablangan unlilardan keyin kelgan tor unlilaming lablanishi: bulm- ■ hulun-, gorif- > goring gilmis, > glint lit), gozi > gbzii.
   
3. 
   n nazal undoshining n ga aylanishi: deniz > deniz, bunal- > buna-, son > son, on > on.
   
4. 
   ur- fe’lining boshida v tovushining ortiriiishi: ur- > vur-.
   
5. 
   Ayrim so‘zlarda e > i va a > i torayishi: eyii > iyi, gey- > giy-, da$ > ditj.
   
6. 
   g > v almashinuvi: goger- > gover-, gogercin > giivercin.
   
7. 
   o‘zakdagi keng lablangan unlilaming torayishi: boyuk > biiyilk, gdzel > giizel, oyan- > uyan-.
   
8. 
   g tovushining talaffuzdan tushishi.
   

2. 
   Jumhuriyat davridagi til islohotlari
   

Jumhuriyat davrida Mustafo Kamo! Otaturk boshchili gida keng miqyosda til islohoti olib borildi. Bu harakat, awalo, alifbo va imlo islohotlari edi.

1. 
   Alifbo va imlo
   

Ma’lumki, eski Onado‘li va usmonli turkchasining yozuvida arab alifbosi qoTlanib kelingan. Boshqa alifbolarda yozilgan asarlar hech qachon e’tibor qozona olmagan. Standart adabiy tilning rivojlanishida uyg‘ur yozuvi va arab-fors yozuvi an’analari muhim rol o‘ynagan. Ular quyidagi imlo xususiyatlariga ega edi:
Uygur yozuvi an ’anasining ta ’sirlari

1. 
   unlilaming yozuvda aks etishi;
   
2. 
   n tovushini berish uchun ng (nun va kof) guruhining qo‘llanilishi; 3) orqa qator unlilar ishtirok etgan so‘zlarda sin harfining qo‘llanilishi;
   

4.