Shodieva nargiza mexrikulovna milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga moliya bozorining ta

2.2.
 
Qimmatli qog‘ozlar bozorining milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga 
ta’sirining qiyosiy tahlili 
O’zbekiston iqtisodiyotiga nazar tashlasak, moliyabozorida aksionerlik 
jamiyatlari va tijorat banklari aktivlari obekt sifatida qaraladi. Ammo ularning 
kapital qiymati qanday aniqlanishi va prognoz qilinishi biz yuqorida ko’rib o’tgan 
zamonaviy baholash modellaridan foydalanish orqali amalga oshirilishiga bir
qator muammolar sabab bo’ladi. Eng asosiy ikkita ko’rsatkich: moliya bozorining
qaytimi va risksiz qaytim ko’rsatkichlarining nobarqaror tendensiyasi bu
modellarni qo’llashga asosiy to’siq bo’ladi. Risksiz qaytim odatda mamlakatning
uzoq muddatli obligatsiyalarini sotib olish natijasida qo’lga kiritiladigan foiz 
miqdorini bildiradi va bunda risk “0” ga teng deb olinadi. Ammo, O’zbekistonda 
qayta moliyalashtirish stavkasi risksiz qaytim sifatida e’tirof etilishi bu holatda
noto’g’ri yondashuv hisoblanadi. Moliya bozorining yillik o’rtacha qaytimi
ko’rsatkichi esa shu moliya bozorida savdosi amalga oshiriladigan aktivlar
(qimmatli qog’ozlar) qaytimi va riskliligi bilan bog’liq holda o’rganiladi. 
Kompaniya risk indeksi esa moliya bozorining daromadliligi va risksiz qaytim 
ko’rsatkichlarining o’zgarishiga bog’liq va u quyidagi formula orqali ifodalanadi: 
 
(7) 
bozor qaytimi va riskiz qaytimning kovaratsion 
koeffitsiyenti; 
- bozor qaytimining variatsion koeffitsiyenti.
Muqobil diskont foiz stavkasini aniqlashda esa kapital aktivlarni baholash
modeli va kapitalning o’rtacha tortilgan qiymati modelidan foydalaniladi. Bunda
kompaniya joylashgan mamlakatning risksiz qaytimi va moliya bozoridan o’rtacha
qaytim ko’rsatkichlari asosiy o’zgaruvchilar hisoblanadi. Shu ko’rsatkichlarga
asosan kompaniyaning risk indeksi hisoblab topiladi va diskont foiz stavkasini
aniqlashda qo’llaniladi.

---

41 
Risk indeksi qo’shimcha riskni olish evaziga qo’shimcha daromad olish
imkonini beruvchi riskpremium ko’rsatkichi bilan e’tirof etiladi va u quyidagicha 
ifodalanadi: 
O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish va shu o‘rinda 
halqaro moliya institutlari bilan bevosita aloqada bo‘lish, investitsiya faoliyatini 
moliyaviy ta’minlashda qimmatli qog‘ozlar bozorining rolini oshirish muxim 
axamiyatga ega. Qimmatli qog‘ozlar bozori va unga taalluqli infratuzilmalarni 
takomillashtirish korxonalarga investitsiyalarni jalb qilish hamda iqtisodiyotning 
real sektorini rivojlantirish bugungi kunda muxim axamiyatga ega. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori – har qanday davlat iqtisodiyotida, davlat, aholi, 
institutsional investorlarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini safarbar etish tizimini 
tashkil etadi, ularni milliy iqtisodiyotning turli sohalariga joriy etish, moliyalash-
tirishni muhim manbalari sifatida foydalanish, pul munosabatlari holatiga ta’sir 
ko‘rsatishda hamda aholi va xo‘jalik sub’ektlari daromadlarini oshirishda muhim 
ahamiyatga ega. 
Kapitalni investitsiyalash jarayoni, ularni hudud yoki ishlab chiqarishning 
tarmoqlariga kapitallar oqimi va muhim iqtisodiy jarayonlarning daromadi oqimi 
ko‘rinishida amalga oshiriladi. Natijada talabning oshishi – tovar va xizmatlarga, 
ularning narxini oshishiga hamda 
ishlab chiqarishning daromad manbalari orqali o‘rganiladi. 
Qimmatli qog‘ozlar bozori va unga yondashilgan moliyaviy institutlar 
tizimida – mulkiy munosabatlar amalga oshiriladi, iqtisodiy o‘sish manbalari 
shakllanadi, investitsion resurslar qayta taqsimlanadi. Shuni hisobga olgan holda 
qimmatli qog‘ozlar bozori iqtisodiyotga kapitalni investitsiyalash jarayonini 
samarali bo‘lishiga qulay sharoitlar yaratadi. 
Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, milliy qimmatli qog‘ozlar bozorining 
instituttsional va funktsional rivojlanish sifati ko‘p tomondan qimmatli qog‘ozlar 
bozorining yaratilishi va barqaror shakllanishiga bog‘liq bo‘ladi. Rivojlanayotgan 
davlatdagi qimmatli qog‘ozlar bozorining roli ikki tomonlama ko’rib chiqish 
mumkin. Bir tomonidan, gap iqtisodiyotning amal kilishi samardorligini oshirish 

---

42 
haqida, ikkinchi tomonidan esa, qimmatli qog‘ozlar bozorida yordamida ijtimoiy 
xususiyatiga ega bulgan qator muhim muammolarni hal etish haqida borayapti
9
.
Talab investitsiyani moliyalash uchun o‘z mablag‘lari yetmayotgan korxona, 
korporatsiya va davlat tomonidan yaratiladi. Biznes va davlat odatda qimmatli 
qog‘ozlar bozori sof qarz oluvchi sifatida gavdalanadi, sof kreditor sifatida esa 
ba’zi sabablarga ko‘ra, daromad joriy iste’mol va moddiy aktivlarga investitsiya 
harajat hajmidan oshgan aholi, hususiy sektor keladi. Qimmatli qog‘ozlar 
bozorining vazifasi jamg‘arma va investitsiyalarni iloji boricha, to‘la va tezkor 
ta’minlanishidan iborat. 
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliya bozorining ajralmas tarkibi 
hisoblangan qimmatli qog‘ozlar bozori (QQB) mamlakatning iqtisodiy rivojla-
nishida muhim o‘rin tutadi. QQBning iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish 
jarayonidagi rolini oshirish mamlakatimiz oldida turgan ustuvor vazifalardan 
sanaladi. Ya’ni, uning iqtisodiyotdagi roli va ahamiyatini oshirish uchun quyidagi 
muammolar samarali yechim topishiga erishish vazifalarini bevosita hal etish bilan 
bog‘liq bo‘ladi: investitsiyalarni faol jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizat-
siyalash va tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish, sanoatni rivojlantirish, 
inflyatsiyani pasaytirish, barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlash. Ushbu muammo-
larni hal etish QQBning raqobatbardoshligi, xavfsizligi, barqarorligi, likvidligi, 
investorlar uchun jozibadorligi va risksizligi darajasini ta’minlash bilan uzviy 
bog‘liq bo‘lib, turli tashqi va ichki omillar ta’sirini hisobga olish muhim 
hisoblanadi. 
Quyidagi rasmda QQB ishtirokchilarini alohida guruhlarga bo‘lib tavsiflan-
gan. Ushbu guruhdagi barcha ishtirokchilar QQB bilan uzviy bog‘liqlikda faoliyat 
ko‘rsatadi va QQBning yaxlit infratuzilmasini ta’minlaydi. Bularga quyidagilar 
kiradi: muvofiqlashtiruvchi va nazorat qiluvchilar, emitentlar, professional 
ishtirokchilar hamda investorlar. 
Moliyaviy globallashuv sharoitida rivojlanayotgan dunyoning barcha 
mamlakatlari uchun muhim muammo iqtisodiyotda o‘z milliy QQB rolini oshirish, 
9
I.Butikov. Qimmatli qog‘ozlar bozori. Darslik. - T.: «Konsauditinform», 2001. 66 b. 

---

43 
bunda iqtisodiyotni modernizatsiyalash, sanoatni rivojlantirish, inflyatsiyani 
pasaytirish, iqtisodiy o‘sishning yuqori sur’atlarini ta’minlash maqsadida 
investitsiyalar jalb qilishni ta’minlash hisoblanadi
10
. Ushbu muammoni hal 
etishning muhim shart-sharoitlari QQBdagi investitsiyalar, jamg‘armalar, iqtisodiy 
o‘sish, inflyatsiya, davlat institutlari faoliyati va monetizatsiya o‘rtasida 
chambarchas aloqalar mavjudligi hisoblanadi.