Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

Миқдорий 
характеристикага эга 
омиллар 
Сифат омиллари 
Шартли (балларда) 
баҳоланадиган омиллар 
Асосий (биринчи даражали) 
омиллар
 
Иккинчи даражали 
омиллар
Тасодифий омиллар
Бевосита кузатиладиган 
(ўлчанадиган) омиллар 
 
Бевосита кузатилмайдиган 
(ўлчанмайдиган) омиллар 
Мураккаб (комплекс) 
омиллар
 
Оддий (бирламчи) 
омиллар 
Ички омиллар
 
Ташқи омиллар 
Жуда чуқур яширин (юқори 
тартибли) омиллар 
 
Яширин (2-тартибли 
латент) омиллар
Юзаки кўзга ташланадиган 
(1-тартибли) омиллар
Ростланувчи (бошқарилувчи) 
Омиллар
 
Қисман ростланувчи 
омиллар 
Тартибга солинмайдиган 
омиллар 
Қисқа муддатли
 
Ўрта муддатли 
Узоқ муддатли таъсирлар 
Талаб томон омиллари
 
Таклиф томон омиллари 
Иқтисодий ривожланишни 
бевосита тезлаштирувчи 
омиллар 
 
Иқтисодий ривожланишга 
билвосита ижобий таъсир 
этувчи омиллар
Иқтисодий ривожланишни 
секинлаштирувчи омиллар 
(унга таҳдидлар ва 
хавфлар) 
Интенсив омиллар 
 
Экстенсив омиллар 
Синтетик омиллар
Иқтисодий-ижтимоий 
 
Илмий-техникавий 
Маънавий, руҳий, ахлоқий, 
сиёсий, экологик, табиий-
географик тарздаги ва 
ҳоказо. 
Барқарор 
иқтисодий 
ривожланишнинг 
ва 
макроиқтисодий 
барқарорликнинг асосий мезонлари қуйидагилардан иборат: 
- аҳоли жон бошига ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), миллий даромад (МД) 
нинг қатор йиллар давомида ўсиши (ЯИМ, МД ўсиши аҳоли ўсишидан 
юқорилиги);

---

141 
- аҳоли реал даромадларининг ўсиши;
- аҳоли даромадларида жамғармалар улушининг ортиши;
- инфляция даражасининг табиий минимуми;
- ишсизлик даражасининг табиий минимуми;
- давлат бюджети камомади минимуми;
- жорий тўлов ҳисоби баланси камомади;
- ташқи ва ички қарзлар (барқарорликка хавфсиз чегарадан ошмаслиги);
- самарадорлик кўрсаткичларининг яхшиланиши (хусусан, ЯИМда 
энергия сиғими кўрсаткичининг камайиши; саноат маҳсулотлари материал 
сиғимининг камайиши; қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ҳосилдорлигининг 
ошиши; меҳнат унумдорлигининг ўсиши; ишлаб чиқариш рентабеллигининг 
ошиши; экспорт таркибида тайёр маҳсулотлар улушининг ошиши). 
Булар орасидан энг асосийси, яъни энг асосий макромақсад: ишсизлик ва 
инфляциянинг табиий минимумида максимал иқтисодий ривожланишга (аҳоли 
турмуш даражасининг максимумига) эришишдир. Албатта, қолганлари ҳам, 
муҳим, ўта зарурий шартлардир. Шундай экан, айнан ушбу макромақсад билан, 
шундай барқарор ижтимоий-иқтисодий ўсиш билан боғлиқ муаммолар ва 
кўрсаткичлар асосий ҳисобланиши ва айнан шуларни ўрганиш, шуларга 
эътиборни қаратиш муҳимдир.
Маълумки, БМТ томонидан иқтисодий ўсишнинг ва турмуш 
даражасининг асосий индикатори сифатида жон бошига ялпи маҳсулот (ЯИМ) 
ёки миллий даромад кўрсаткичи тавсия этилган. ЯИМнинг ўсиши тўғридан-
тўғри аҳолининг турмуш даражасига таъсир қилади. ЯИМнинг ўсиш суръати 
(
dQ
/
Q
) аҳолининг ўсиш суръатидан (
dL
/
L
) қанча юқори бўлса, унинг турмуш 
даражаси ҳам шунча юқори даражада ўсади. Демак, буларни, иқтисодий 
аксиома сифатида қабул қилиб, саналган ва қуйида яна аниқланадиган мезон ва 
кўрсаткичларни ҳам эътиборга олишимиз зарур. Бошқа томондан, ЯИМнинг 
ўсиши, ўсиб бораётган аҳолини иш билан таъминлашда ҳам муҳимдир. Шунинг 
учун ҳам, ҳар бир мамлакатда давлат органлари иқтисодий ўсишга ўз 
эътиборини қаратади ва у давлатнинг иқтисодий сиёсатида муҳим ўрин тутади. 

---

142 
Иқтисодий ривожланишнинг бирламчи манбаси
 
- бу мамлакатдаги ишлаб 
чиқариш омиллари ва ресурсларнинг миқдори ҳамда сифатидир. 
Асосий ишлаб чиқариш омиллари қуйидагилардан иборат: 
- капитал - бинолар, иншоотлар, жиҳозлар, ускуналар, технологик 
линиялар ва ҳ.к.; 
- меҳнат - малакали ва малакасиз меҳнат, бошқарув меҳнати; ҳозирги 
шароитда тадбиркорлик қобилиятига эга бўлган ўзига хос меҳнат ресурсларини 
ҳам алоҳида ажратиш муҳим; 
- ахборотлар - айниқса, бозор сегментлари ва талаб бўйича, товарларнинг 
нархлари бўйича ахборотлар, хомашё, унинг сифати, миқдори, янги 
технологиялар, янги ускуна-жиҳозлар ва янги маҳсулотлар тўғрисидаги 
ахборотлар ривожланиш учун муҳимдир; ҳозирги шароитда ҳар қандай 
иқтисодий фаолиятни керакли ахборотларсиз ва билимларсиз тасаввур қилиш 
қийин;
- материаллар - хомашё, электр энергияси, газ, бутловчи қисмлар ва 
яримфабрикатлар. Хомашё манбасининг етарли даражада бўлиши, ишлаб 
чиқаришнинг барқарор ривожланишини таъминлайди. 
Иқтисодий ривожланишнинг яна бир муҳим манбаси ва омили - илмий-
техник тараққиёт (ИТТ) дир. ИТТнинг асосий кўрсаткичлари - бир йил 
давомида яратилган янги жиҳозлар, ускуналар, технологиялар сони ва уларни 
ишлаб чиқаришга жорий қилиниши, янги кашфиётлар бўйича патентлар, 
рационализаторлик таклифлари сони, ҳар минг кишига тўғри келадиган 
мутахассислар сони (айниқса, замонавий йўналишдаги олий маълумотли 
мутахассислар, фан номзодлари, фан докторлари, академиклар сони). 
Иқтисодий ривожланишнинг яна бир манбаи - бу ишлаб чиқаришни 
ташкил этишнинг юқори самарали шакллари, хусусан, ички ва ташқи 
ихтисослашув, кооперация ва комбинациялашдир. 
Иқтисодий ўсишнинг асосий кўрсаткичлари, манбалари ва омилларини 
ўрганиш, уларнинг ишлаб чиқаришнинг ўсишига таъсирини миқдорий таҳлил 
этиш, улардан янада самарали фойдаланиш имкониятларини очишга ёрдам 

---

143 
беради. Иқтисодий ривожланишни ўрганишда ва омиллар таъсирини миқдорий 
баҳолашда ишлаб чиқариш функциясидан (ИЧФ) фойдаланиш мақсадга 
мувофиқ. Ишлаб чиқариш функцияси - ишлаб чиқаришга жалб қилинган асосий 
ишлаб чиқариш омиллари (таклиф томон омиллари) ва ишлаб чиқарилган 
маҳсулот миқдори ўртасидаги миқдорий боғланишни акс эттиради. 
Иқтисодий ривожланишга янги ёндашувлардан бири инвестицияларга ва 
уларнинг ташқи самарасига асосланади. Инвестициялар - нафақат меҳнатнинг, 
балки капиталнинг ҳам самарадорлигини оширади ва “ташқи ижобий 
таъсирларга” эга. Инвестицияларнинг бу “ташқи самараси” кўпинча бевосита 
баҳоланмайди, шунинг учун капиталнинг иқтисодий ўсишга қўшган “ҳиссаси” 
одатда камроқ баҳоланади. Айниқса, инсон омилига инвестициялар ўта 
муҳимдир. 
Жаҳонда ва Ўзбекистонда охирги йилларда иқтисодий ривожланишга 
бўлган муносабатда кузатилаётган баъзи янги тенденцияларни кўриб ўтамиз. 
Кейинги пайтларда анъанавий миқдорий иқтисодий ўсиш назарияларидан 
инсон 
салоҳиётининг 
барқарор 
ривожланиш 
концепциясига 
ўтиш 
кузатилмоқда.
“Инсон салоҳиёти тараққиёти индекси” (ИСТИ) - нафақат моддий 
фаровонликнинг ошиши, балки таълим, соғликни сақлаш, атроф-муҳит 
муҳофазаси каби омиллар билан ҳам боғлиқ. Ушбу индекс эътиборга оладиган 
ва баҳолайдиган асосий кўрсаткичлар: аҳоли жон бошига реал ЯИМ, ўртача 
кутиладиган умр ва маълумот даражасидир.
ИСТИ қуйидаги формула бўйича аниқланади: 
3
.
.


i
р
и
I
I
,
(1) 
бу ерда, 
I
и.р.
- инсон салоҳияти ривожланиш индекси; 
I
1 
- умр узоқлиги индекси; 
I
2 
- маълумот даражаси индекси; 
I
3 
- аҳоли жон бошига тўғри келадиган ҳақиқий ЯИМ индекси. 

---

144 
Умр узоқлиги ва маълумот индекси қуйидаги формула бўйича 
аниқланади; 
min
max
min
2
,
1
i
i
i
хак
i
x
x
x
x
I



,
(2) 
бу ерда: 
x
iҳақ
, 
x
imin
, 
x
imax
- мос равишда кўрсаткичнинг ҳақиқий, минимал ва 
максимал қийматлари. 
Аҳоли жон бошига тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот индекси 
қуйидаги формула билан ҳисобланади: 
min
3
max
3
min
3
3
3
log
log
log
log
x
x
x
x
I
хак



(3) 
ИСТИ индекси 0 ва 1 оралиғида ўзгаради. ИСТИ қанчалик юқори бўлса, 
инсон салоҳияти ривожланиши ҳам шунчалик юқори бўлади. 
Иқтисодий жиҳатдан анъанавий муаммонинг: меҳнат унумдорлигига 
инсон сифатлари ва характеристикаларининг таъсири муаммосининг ҳам роли 
беҳад аҳамиятлидир, чунки “меҳнат потенциалининг” муҳим компоненти - 
аҳолининг маълумот ва таълим олиш даражасидир.