Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

m
та талаб 
омилини: 
Q
D
=
f
(
Y
1
, 
Y
2
,...,
Y
m
) эътиборга олиш мумкин. 
ИЧФнинг муҳим жиҳати шундаки, бу функциялар нафақат ишлаб чиқариш 
ҳажми, балки унинг орттирмалари учун ҳам ўринлидир: хусусан, 
dQ
/
dK
; 
dQ
/
dL
; 
dQ
/
d

ларни баҳолаш мумкин. Булар омилларнинг чегаравий унумдорлиги ҳам 
дейилади. ИЧФнинг ҳар бир омил бўйича графики - доим ўсувчан, лекин ўсиш 
суръати камаювчи эгри чизиққа мос. Лекин, соддалик учун, у кўпинча тўғри 
чизиқдек қаралади. 
График
 
ҳолда жами талаб (
Q
D
) ва жами таклиф (
Q
S
) мувозанати - 
қуйидагидек энг оддий анъанавий график моделлар асосида кўрилади. 
Жами талаб ва жами таклифларнинг мувозанати - мувозанат нархларини, 
зарур ишлаб чиқариш ҳажмини ва бандлик даражасини белгилайди. Талаб 
ўзгаришидан (экспансиясидан, ўзгариш импульсидан) кейинги янги мувозанат 

---

115 
ҳолати 3-5-расмларда ифодаланган.
а) Анъанавий ҳолда талаб экспансиясида (3-расм), фақат нархлар ошади, 
аниқроғи, уларнинг фақат масштаблари ўзгаради. Нархлар ўсиши реал иш 
ҳақини камайтиради. 
б) Асосий кейнсча ҳолда (4-расм), талаб экспансияси ҳам нархларга ва ҳам 
таклифга таъсир қилади. 
 
3-расм 
4-расм
5-расм 
Талаб экспансияси (шоки): а) анъанавий ҳол; б) Кейнсча асосий кейнсча 
ҳол; в) Кейнсча чегаравий ҳол. 
в) Кейнсча чегаравий ҳолда (5-расм), талабнинг ошиши нархлар даражаси 
ўзгармаганда ҳам, ишлаб чиқаришни (таклифни) 
Q
0
дан 
Q
1
гача ошишига олиб 
келади. Шундай қилиб, кейнсча ҳол иккала ҳолда ҳам, жами талабнинг ўсиши 
ишлаб чиқаришнинг ва бандликнинг ўсишига олиб келади.
Таклиф экспансияси ёки шокларидан кейинги бўладиган мувозанат 6-7 ва 
8-расмларда кўрсатилган.
а) Анъанавий ҳолда таклиф 
Q
S
дан 
Q
S
1 
га силжиганда, 6-расм, янги
мувозанат ҳолатига мос нархлар пасайган 
P
1
бўлади. 
б) Асосий кейнсча ҳолда, 7-расм, таклифнинг кескин ўсиши, унинг 
чизиғини ўнгга 
Q
S
дан 
Q
S
1
га силжитади ва ишлаб чиқариш 
Q
0
дан 
Q
1
гача 
ўсган, нархлар эса, 
P
0
дан 
P
1
га тушган янги мувозанат ҳолати бўлади.
в) Кейнсча чегаравий ҳолда, (8-расм), технологик такомиллашув 
натижасида янги мувозанат ҳолатида ишлаб чиқариш ўсади (
Q
1
>
Q
0
), нархлар 
эса, тушади (
P
1
<
P
0
).
Q
s
 
Q
D
1
 
Q
D
 
Q
s
 
Q 
P 
P
1
 
P
0
 
Q
s
 
Q
D
1
 
Q
D
 
Q
0
 
Q 
P 
P
1
 
P
0
 
Q
1
 
Q
s
 
Q
D
1
 
Q
D
 
Q
0
 
Q 
P 
P
0
 
Q
1
 

---

116 
 
6-расм
7- расм
8- расм 
Таклиф экспансияси (шоки): а) анъанавий ҳол; б) асосий кейнсча ҳол; в) 
Кейнсча чегаравий ҳол. 
Истеъмол ва жамғармаларнинг таҳлилий моделлари
 
жами талаб ва 
таклифнинг мувозанати ҳамда бу мувозанатнинг динамикаси, яъни мувозанатли 
иқтисодий ўсиш - биринчи галда меҳнат бозорининг мувозанатига (тўлиқ 
бандликка эришишга), кейин эса, даромадларнинг истеъмол ва жамғармаларга 
қандай тақсимланишига боғлиқдир. Истеъмол ва жамғармаларни замонавий 
тарзда таҳлил этишни Дж.М.Кейнс бошлаган. У биринчилардан бўлиб, жорий 
даромадлар ва жорий истеъмолни ўзаро боғловчи, истеъмол функцияси 
тушунчасини киритган: 
C
=
f
(
Y
). Бу ёндашув истеъмолнинг таҳлилида муҳим 
қадам бўлиб, кейинчалик кўп даврли истеъмол ва жамғармаларнинг 
динамикасини ўрганишга олиб келди. Бу концепцияга мувофиқ, уй 
хўжаликлари ўз даромадларини ҳозирги истеъмолга (
C
) ва кейингисига 
(жамғармаларга, 
S
) шундай тақсимлайдики, буларнинг жами умумий нафи 
максимал бўлади. Агар ҳозирги ва кейинги истеъмолнинг вақт (
t
=0,1,2,...,
T
) 
давомида тақсимланишини (
C
0
, 
C
1
,...,
C
T
) каби белгилаб ва уни истеъмол 
траекторияси десак, хўжаликлар у бўйича жами истеъмолнинг кўп даврли 
(динамик) бюджет чегаралови доирасида максимум бўлишига интилишади.