Шодиев Т. Ш., Ишназаров А. И., Алимов Р. Х. ИҚтисодий ўсишнинг математик

 
Ишлаб чиқариш 
ҳажми 
(бирликда)
 
Даромад (сўм)
 
Фойда (сўм)
 
Қўшилган қиймат 
(сўм)
 
Сарфлар (сўм) 
Жами 
унумдорлик 
Жами омилли 
унумдорлик 
Рентабеллик 
(фойдали жами 
унумдорлик) 
Қўшимча қиймат 
унумдорлиги 
шундан фақат сўмда 
1. Меҳнат 
сарфлари 
(киши) 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Фойдали 
меҳнат 
унумдорлиги 
Ишчилар 
таркибига боғлиқ 
бўлган унумдорлик 
Меҳнат 
сарфлари (сўм) 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Фойдали 
меҳнат 
унумдорлиги 
Ишчилар кучига 
боғлиқ бўлган 
унумдорлик 
Меҳнат 
сарфлари 
(соат) 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Меҳнат 
унумдорлиги 
Фойдали 
меҳнат 
унумдорлиги 
Иш вақтига боғлиқ 
бўлган унумдорлик 
2. Асосий 
фондлар сарфи 
(сўм) 
Фонд қайтими 
Фонд қайтими 
Асосий 
фондларнинг 
фойдали 
унумдорлиги 
Асосий молиявий 
капитал 
унумдорлиги 
Материал 
сарфлар 
(бирлик) 
Материал 
қайтими 
Материал 
қайтими 
- 
Айланма активлар 
унумдорлиги 
Материал 
сарфлар (сўм) 
Материал 
қайтими 
Материал 
қайтими 
- 
Айланма активлар 
унумдорлиги 
Ушбу таснифда унумдорлик қиймат ва натурал кўринишида ифодаланган. 
Фикримизча, ресурс-сарф ёндашувининг саноат ишлаб чиқариш иқтисодиёти 
шароитида қуйидагилардан иборат: 
1. Ресурс-сарф ёндашуви индустриал иқтисодиёт шароитида пайдо бўлган 
ва у стандарт оммавий ишлаб чиқаришга йўналтирилган. 

---

122 
2. Ресурс-сарф ёндашуви нуқтаи назаридан меҳнат самарадорлигининг 
асосий мақсади – бу минимал харажатлар ҳисобига максимал стандарт 
маҳсулотлар яратишдан иборат, яъни иқтисодий мақсадлардан иборат. 
3. Ресурс-сарф ёндашуви доирасида амал қилувчи кўрсаткичлар асосан 
эришилган натижаларни таққослашга қаратилган. 
Шундай қилиб, саноат ишлаб чиқариш корхоналарида меҳнат 
самарадорлигини баҳолашда ресурс-сарф ёндашувидан фойдаланиш самарали 
ҳисобланади. 
Юқоридаги тарифга асосан самарадорлик кўрсаткичини ҳисоблашнинг 
умумий формуласи қуйидагича: 
С
мй 
= 
Э
н
/ 
М
н
, 
(2) 
бу ерда: 
С
мй
– мақсадга йўналтирилганлик ёндашувида самарадорлик; 
Э
н
 
– эришилиши лозим бўлган натижа; 
М
н
 
– мақсадли натижа. 
Мақсадга йўналтирилганлик ёндашув доирасида самарадорликни 
қуйидаги кўринишларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 
- 
ташқи 
самарадорлик 
(корхонанинг 
ташқи 
имкониятларидан 
фойдаланиш нуқтаи назаридан самарадорлик) – уни ҳисоблаш олдиндан 
режалаштирилган натижаларни бирор-бир жараённи бажарилиши орқали 
олинган натижаларга нисбати сифатида аниқланади; 
- ички самарадорлик (корхонанинг ички имкониятларидан фойдаланиш 
нуқтаи назаридан самарадорлик) – уни ҳисоблаш минимал зарур ресурсларни 
фойдаланишга мўлжалланган режаларга нисбати сифатида амалга оширилади; 
- умумий самарадорлик (корхонанинг ички ва ташқи имкониятларидан 
фойдаланиш нуқтаи назаридан самарадорлик) – уни ҳисоблаш ташқи ва ички 
самарадорлик натижалари кўпайтмаси асосида аниқланади. 
Шуни таъкидлаш лозимки, юқорида келтирилган самарадорлик 
талқинидан кенг мақсадларда (корхона, тармоқ миқёсида) фойдаланиш мумкин, 

---

123 
яъни нафақат иқтисодий, балки ижтимоий, маданий, табиатни муҳофаза қилиш 
ва бошқа соҳаларда фойдаланиш ҳам мумкин. 
Шу нуқтаи назардан меҳнат самарадорлиги кўрсаткичларидан 
фойдаланиш кўлами кенгаяди. Ресурс-сарф ёндашувидан фарқли мазкур 
ёндашув нафақат ишлаб чиқариш тармоғида меҳнат самарадорлигини баҳолаш, 
балки ноишлаб чиқариш тармоғида меҳнат самарадорлигига ҳам баҳо бериш 
имконини беради. Умуман, юқорида таъкидланган ёндашувларни таққослама 
хусусияти қуйидаги 2-жадвалда келтирилган. 
2-жадвал. 
Ресурс-сарф ва мақсадга йўналтирилганлик ёндашувлари доирасида 
самарадорлик кўрсаткичларини таққослаш тавсифи