Sherobod agrosanoat texnikumi

5.4. Nisbiy miqdorlarning turlari va ularni hisoblash tartibi.
Nisbiy miqdorlar hisoblanayotganda taqqoslash bazasi (maxraj) qilib har xil miqdorlar qabul qilinishi mumkin. Jumladan, bazis miqdor sifatida davlat buyurtmasi, o`tgan davr miqdori (hajmi), o`rganilayotgan hodisa yig’indisi, boshqa mintaqa (hudud) ko`rsatkichi yoki qandaydir boshqa hodisalar ko`rsatkichi olinishi mumkin. Shunga qarab, nisbiy miqdorlar quyidagi asosiy turlarga bo`linadi:

• 
  Reja topshirig’i nisbiy miqdorlari.
  
• 
  Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdorlari.
  
• 
  Dinamika nisbiy miqdorlari.
  
• 
  Tuzilma (struktura) nisbiy miqdorlari.
  
• 
  Koordinatsiya nisbiy miqdorlari.
  
• 
  Intensiv nisbiy miqdorlar.
  
• 
  Ob`ektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari.
  

Har bir nisbiy miqdor turi muayyan vazifani bajaradi.
Reja topshirig’i nisbiy miqdori rejalashtirilayotgan davr ko`rsatkichining oldingi yilning haqiqiy ko`rsatkichiga nisbatan qanday o`zgarishi lozimligini ko`rsatadi va quyidagicha hisoblanadi:
D _RT 100
RT _nm  .
D _o
bu erda: RT_nm – reja topshirig’i nisbiy miqdori.
D_RT – joriy davr uchun reja topshirig’i.
D_o – bazis davrda haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich.
Buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori muayyan davr ichida shartnomadagi topshiriqlarning qay darajada bajarilganligini tavsiflaydi. Buning uchun haqiqiy bajarilgan ko`rsatkich buyurtmadagi ko`rsatkich bilan taqqoslanadi:
D <sub>1</sub> 100
RT <sub>nm</sub>  .
D <sub>BT</sub>
bu erda: RT<sub>nm</sub>– buyurtma (shartnoma) bajarilishi nisbiy miqdori; D<sub>1</sub> – joriy davrda haqiqiy bajarilgan daraja; D<sub>BT</sub>– buyurtmadagi topshiriq darajasi.
Dinamika nisbiy miqdorlari bir xil turdagi hodisa va jarayonlarning vaqt bo`yicha o`zgarishini tavsiflaydi. Ular joriy davr ko`rsatkichini bazis davr ko`rsatkichiga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Agar davrlar soni uch va undan ortiq bo`lsa, u holda har bir keyingi davr darajasini undan oldingi davr darajasiga taqqoslash yo`li bilan ham dinamika nisbiy miqdorlarini aniqlash mumkin. Birinchi ko`rinishda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari bazisli, ikkinchisi esa zanjirsimon deb yuritiladi. Umumiy ko`rinishda ular quyidagicha hisoblanadi:

1. 
   D nmb  D _i 100 .
   
   500. 
        _o
        
2. 
   D nmz  D _i 100 .
   
   500. 
        _i  1
        

bu erda: D _nm^b – bazisli usulda hisoblangan dinamika nisbiy miqdorlari; D_i – i davr darajasi;
D_i-1 – har bir keyingi davrdan oldingi davr darajasi; D_o – bazis davr darajasi.
Bazisli yoki zanjirsimon nisbiy miqdorlarni qo`llash tahlil oldida qo`yilgan maqsadga bog’liq. Agar faqat bazis davrga nisbatan keyingi davrlar darajasi qancha o`zgarganligini bilmoqchi bo`lsak, u holda bazisli usul, agar har bir keyingi davr o`zidan oldingi davr darajasiga nisbatan qancha o`zgarib borayotganini kuzatmoqchi bo`lsak, u holda zanjirsimon usul qo`llaniladi.
Reja topshirig’i (D_RT/D_o), rejaning bajarilishi (D₁/D_RT) va dinamika (D₁/D_o) nisbiy miqdorlari o`rtasida quyidagi bog’lanish mavjud: reja topshirig’i nisbiy miqdori bilan reja bajarilishi nisbiy miqdorining ko`paytmasi dinamika nisbiy miqdoriga teng. Buni quyidagicha yozish mumkin:
D 1 D RT D 1
  .
D o D o D RT