Shaxs rivojlanishining pedagogik va psixologik diagnostikasi

Tadqiqot metodlari: adabiyotlarni o‘rganish, pedagogik tahlil, kuzatish, qiyosiy tahlil, savol-javob, suhbat, umumlashtirish.
Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning ta’lim tizimini isloh qilish, har tomonlama barkamol shaxsni tarbiyalashga oid qarashlari, Hukumat qarorlari, ilg‘or pedagogik tajribalar.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 7 bo‘lim, umumiy va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhatidan iborat bo‘lib, jami 71 sahifani tashkil qiladi.

1 BOB. PEDAGOGIK-PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKASI VA UNING MOHIYATI

1.1. Pedagogik-psixologik diagnostika, uning maqsad va vazifalari

Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 80 yillargacha, «Pedagogik diagnostika» atamasi asosan maqolalarda, turli tezislar yoki kam tirajli to‘plamlarda uchraydigan, 80 yildan boshlab esa, shu vaqtgacha pedagogika va psixologiya fanlarining hamkorlik sohasi sifatida shakllanib, rivojlanib kelayotgan, ko‘pchilik alohida bilim va tajriba sohasi, deb qaramayotgan bu soha eng dolzarb sohalardan biriga aylanmoqda. Chet ellarda bu sohada olib borilgan va rus tiliga tarjima qilinib, o‘zbek mutaxassislari ham tanishish imkoniyatiga ega bo‘lgan ishlardan K.Ingenkampning 1991 yilda bosmadan chiqqan «Pedagogik diagnostika» (muallifning yozishicha pedagogik diagnostika atamasi u tomonidan 1968 y. taklif qilingan va kiritilgan) asarida ancha keng yoritilgan.

Pedagogik diagnostika mazmuniga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz:
Tarbiyalanganlik darajasini diagnostika qilish - bu yo‘nalish shaxslarning tarbiyalanganligini, ularning xulq-atvorini, odob-axloqini, tarbiyalanganligini (tarbiyaviy ta’sirlarga berilishi)ni o‘rganishdan iboratdir.
Tashkiliy-metodik diagnostika - pedagoglarning kvalifikatsiyasini, o‘quv jarayonining uslubiy ta’minlanganlik darajasini baholashdir.
Didaktik diagnostika - pedagogik jarayonni takomillashtirish uchun xizmat qilishdir (o‘quv jarayonining tashkiliy metodik tomonlaridan tashqari). Shaxslarning og‘zaki va yozma javoblarini, javoblardagi tipik xatolarni, ularning sabablarini, o‘quv faoliyatidagi salbiy o‘zgarishlarni, shaxslarda o‘quv mehnat malaka va ko‘nikmalarning rivojlanganlik darajasini, ta’lim olishga nisbatan moyilliklari diagnostika qilinadi.
Ijtimoiy-pedagogik diagnostika - shaxslarning pedagogik qarovsizligi, moslashganlik darajasi, tarbiyasi og‘ir bolalarni diagnostika qilishda ijtimoiy omillarni hisobga oluvchi yo‘nalishdir. Diagnostika pedagoglar tomonidan maktabdan, o‘quv yurtidan tashqarida olib boriladi. Shu sababli diagnostika jarayonida oila sotsiologiyasi va iqtisodi, xuquq sotsiologiyasi, dam olish sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya kabi sohalarda qo‘llaniladigan metodikalar va ko‘rsatkichlardan foydalanishni taqozo etadi.
Ijtimoiy psixologik-pedagogik diagnostika - bu yo‘nalish sotsiologiya, ijtimoiy psixologiya, pedagogikani o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lib, shaxslar, pedagoglar, ota-onalar guruhlarini, shaxslarga ommaviy kommunikatsiya vositalarining (radio, televizor, gazetalar va h.k.) ta’sirini, shaxslarning burch va xuquqlari, ular orasidagi munosabatlarni o‘rganishga yo‘naltirilgandir.
«Psixodiagnostika» so‘zining mohiyati «psixologik tashhis qo‘yish» yoki kishining mavjud psixologik holati va xususiyati haqida qaror qabul qilishni anglatadi. Psixodiagnostika – amaliy jihatdan psixologning deyarli barcha faoliyat doiralarida, ya’ni psixologik-pedagogik tadqiqotlarda muallif yoki ishtirokchi sifatida qatnashayotganda, psixologik maslahat hamda psixologik korreksion (to‘g‘rilash va rivojlantiruvchi) ishlarni amalga oshirayotgan jarayonda qo‘llaniladi. Ammo ko‘pincha amaliy psixologning ishlarida psixodiagnostika – faoliyatning alohida mustaqil turi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning maqsadi – psixologik tashhis qo‘yish, ya’ni kishini mavjud psixologik holatini baholash orqali ifodalanadi. Psixodiagnostik faoliyat jarayonini metodikalar aprobatsiyasi, talablar yo‘riqnomasini ishlab chiqish, tadqiqotlarni o‘tkazishdagi qonun-qoidalarni yaratish, natijalar tahlilining usullarini shakllantirish hamda ma’lum metodlarning imkoniyat va cheklanishlarini muhokama qilish tashkil etadi.
Diagnostik faoliyat o‘z maqsadiga ko‘ra tashhis (diagnoz) yo‘nalishining turli ko‘rinishlariga ega bo‘ladi. Qo‘yilgan tashhis o‘rganilayotgan xususiyatlarni shakllantirishga yoki korreksion ishlarni tashkil etishga qaratilgan amaliy tavsiyalar bilan ifodalanadi.
Shunday qilib, diagnostika yorqin namoyon bo‘luvchi individual-psixologik, psixofiziologik xususiyatlar asosida olingan ma’lumotlarni taqqoslash bilan alohida kishi yoki ma’lum shaxslar guruhi borasida xulosa chiqarish demakdir.
Bolalar bog‘chasidagi bolalarning qobiliyat va layoqatlarini har tamonlama rivojlantirishga, ular shaxsini shakllantirishga qaratilgan. Pedagogika jarayonining mahsuldorligi pedagogning o‘z tarbiyachilarini yaxshi bilishga, talim va tarbiyaning xilma-xil metodlarini qo‘llashga bog‘liq harakat qiladilar. Bolalarning bunday holatlari chegara holatlari sifatida, psixik taraqqiyot kamchiligi sifatida shaxs aksentuatsiyasining turli ko‘rinishi sifatida tasniflanishi mumkin. Ularni aniqlash uchun bolalar psixologiyasi, klinik potopsixologiya va psixatriya kabi sohalardagi bilimlar talab qilinadi. Bundan tashqari tarbiyachiga qarovsizlik kabi muammolarni hal qilishga to‘g‘ri keladi.
O‘qituvchi talim va tarbiyadagi qiyinchiliklar nima uchun va qanday qilib paydo bo‘lishini tushunish uchun, u avvalo bola psixik taraqqiyotining asosiy qonuniyatlarini bilishi va turli psixik holatlarni, psixologik-diagnostika metodlarini egallashi zarur. O‘qituvchining psixodiagnostik tadqiqot yoki doimiy kuzatish jarayonida olingan natijalarni bolalar bilan ishlashda qanchalik to‘g‘ri foydalana olishi ham zarur hisoblanadi. Psixodiagnostika psixologik diagnoz qo‘yish haqidagi fandir. Bunda diagnoz ko‘rsatkich va tavsifnomalarni birgalikda tahlil qilish asosida sinaluvchining holati va xususiyalari haqidagi xulosalaridan iboratdir. Psixologik diagnoz (diagnosis - grekcha, aniqlash, bilish degan ma’noni anglatadi) - shaxs individual-psixologik xususiyatlarining hozirgi holatiga baho berish, rivojlanishini oldindan aytib berish (prognoz qilish) va psixodiagnostik tekshiruv vazifalaridan kelib chiqib, tavsiyalar ishlab chiqishga qaratilgan psixolog faoliyatining so‘nggi natijasidir.
Psixodiagnostik tadqiqotlar amaliyotida psixologik diagnoz qo‘yishning 3 bosqichi farqlanadi:
1. Simptomatik diagnozda dasturi mavjud har qanday EHM bajarishi mumkin bo‘lgan tadqiqotda olingan natijalar qayta ishlanadi.
2. Etnologik dagnozda (kelib chiqish sabablari) biror xususiyatning mavjudligini emas, balki uning vujudga kelish sabablari ham hisobga olinadi.
3. Tipologik diagnozda sinaluvchi shaxs tuzilishida olingan natijalarning ahamiyati va o‘rni aniqlanadi.
Psixodiagnostika psixologiyaning ilmiy va amaliy jabhalaridan tashqari uning boshqa sohalarida keng qamrovda qo‘llaniladi. Masalan, tibbiy psixologiya, patopsixologiya, injenerlik psixologiyasi, mehnat psixologiyasi kabi insonning psixologik xususiyatlarini bilish talab qilinadigan barcha sohalarda foydalaniladi.
Ilmiy va amaliy psixodiagnostika qayd etilgan barcha holatlarda ham o‘ziga xos muhim vazifalarni hal etadi. Ularga quyidagilar kiradi:
1. Insondagi mavjud biror psixologik xususiyat yoki xulq-atvori holatini aniqlash;
2. Mazkur xususiyatning shakllanganligi, ya’ni uning miqdoriy va sifatiy ko‘rsatkichlarda namoyon bo‘lishi darajasini o‘rganish;
3. Zarur bo‘lgan holdagina shaxsning tashhis qilinayotgan xulq-atvoridagi psixologik xususiyatlarini ochib berish;
4. O‘rganilayotgan xususiyatlarning shakllanganlik darajasini taqqosiy ishlanmasini yaratish.
Amaliy psixodiagnostikada sanab o‘tilgan vazifalarning har biri alohida yoki kompleks tarzda olib borilayotgan tadqiqot maqsadiga muvofiq amalga oshiriladi.
Demak, psixodiagnostika psixologdan professional faoliyati jarayonida maxsus tayyorgarlik talab qiluvchi murakkab sohadir. Psixolog (tashhischi) egallashi kerak bo‘lgan bilim, ko‘nikma va malakalar shunchalik keng va murakkabki, uning o‘zlashtirilishi bilan psixodiagnostikani professional psixolog faoliyatining negizi sifatida e’tirof etilishiga sabab bo‘ladi. Haqiqatan ham amaliy psixologlarni malakali mutaxassis etib tayyorlash ahamiyatga molik omildir.
Zamonaviy pedagogik diagnostika o‘quvchilarning atrof-muhitga munosabatini baholash uchun bir qator metodikalardan foydalanishni, shu jumladan, sinfdagi o‘rtoqlariga nisbatan emotsional xayrixohlikni, bolalar jamoasining yetukligini va shular asosida mazkur sinfda tarbiya dasturlari tuzishni ko‘zda tutadi. Shunday qilib, sinf rahbari tomonidan mavjud metodikalar asosida o‘quvchilarni o‘rganish va metodik apparatning keyingi rivoji yagona maqsad emas, balki jamoa rivojlanishining omili hisoblanadi. Hozirgi sharoitda o‘quvchilar jamoasidagi o‘quv-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishning muhim yo‘li uni pedagogik diagnostika asosiga qurish hisoblanadi. Afsuski, maktab amaliyotida diagnostika ko‘p hollarda ichdan his etish orqali yoki sinf jamoasida kechayotgan xilma-xil jarayonlarni hisobga olmaslik yo‘li bilan amalga oshirilmoqda. Bu bolalarni yuzaki o‘rganishga, barcha pedagogik ustanovkalarning (mazmun, shakllar, metodlar, o‘zaro ta’sir vositalarining) hozirgi o‘quvchilarning individual xususiyatlari o‘sib borayotgan bir paytda o‘rtamiyona bo‘lib qolishiga olib kelmoqda. Hozirgi paytda pedagogik diagnostika instrument bo‘lib qolishi kerakki, uning yordamida pedagoglar o‘zlarining pedagogik, psixologik va metodik rejalarini amalga oshirish yo‘llarini aniq belgilab oladi, ta’lim-tarbiya sohasida yangi bilimlarga ega bo‘ladi va fanda hal etilmagan yoki qisman hal etilgan masalalarga duch kelishga tayyor turadi.
Buning ustiga pedagogning bitta ijodiy ishi umuman kamlik qiladi, ilmiy metodlardan foydalangan holda pedagogik diagnostika o‘tkazish zarur bo‘ladi, chunki umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi munosabatlarni gumanizatsiyalash bosqichida bolalarni kelajakda kasb egasi sifatida tan olmasdan iloj yo‘q. Pedagoglar bolalarni bilishi, rejalashtirilgan o‘quv-tarbiyaviy jarayonga diagnostik komponentni kiritishi bilan amalga oshiradi. Diagnostika o‘quvchilardan sinfdoshlarga nisbatan munosabatlarni aniqlash uchun metodika asosida test olishni ko‘zda tutadi. Bu esa korreksiyaning individual choralarini ishlab chiqish uchun zarur. Jamoani, shaxslararo munosabatlarni, o‘quvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganish muammosi, sinf tuzilmasida “yulduzlar” va “ajratib qo‘yilganlar”ni aniqlash birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Aynan shaxslararo muloqot xarakteri ko‘p hollarda o‘quvchilarning o‘z o‘qishiga, baholariga munosabatini belgilaydi. O‘quvchilar jamoasida shaxslararo diagnostika doimiy va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Buning uchun turlicha nomlanishga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘quvchi va bolalar jamoasini o‘rganishning maxsus dasturlari ishlab chiqilmoqda, masalan, o‘rganish sxemasi, kuzatish dasturi, pedagogik yoki psixologik-pedagogik konsilium dasturi, o‘quvchilarni o‘rganish kartasi va boshqalar. Dasturlarning umumiy belgilari – bu yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlar va kuzatuvlarni aniqlovchi, so‘rov, ekspert, test metodikasini qo‘llashni talab etuvchi dasturlarning o‘zi kichik diagnostikadir. Hozirgi davrda shaxslararo munosabatlarni o‘rganish va ularni o‘lchashni shaxslararo munosabatlarni ijtimoiy ustanovkalar natijasi sifatida o‘rganish zarur bo‘lgan bir qator gumanitar fanlar diagnostik apparatning asosi deb qabul qilgan. Ijtimoiy yo‘riqnoma deganda individning o‘z hayotiy tajribasi asosida yuzaga kelgan vaziyatlar yoki ob’ektni ijobiy yoxud salbiy baholashga oldindan moyilligining barqaror yashirin holati tushunilib, u pretseptual, emotsional va fikrlash jarayonlariga regulyativ, dinamik, uyushtiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Hamda mazkur ob’ektning ushbu vaziyatdagi xatti-harakatlari (ham verbal, ham noverbal) namoyon bo‘ladi. E.Bogardusning “ijtimoiy masofa” metodikasi asosida ishlab chiqilgan muallifning “shaxslararo muvofiqlik” shkalasi keltirilgan bo‘lib, u sinfda kommunikativ munosabatlarni integral baholashni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan. U muloqot masofasini miqdoriy aks ettiradi. Biz yaratgan shkalaning E.Bogardus shkalasidan farqi ishning ikkinchi bobida, tadqiqot metodikasi bayonida yozilgan.
Ma’lumki, tashhissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Ta’lim tashhisida oqibatlar, erishilgan natijalar va ta’lim olganlik farqlanadi. Shuningdek, ta’lim olganlikni tashhislash vaqtida belgilangan maqsadni amalga oshirishda erishilgan daraja sifatida ham qaraladi. Didaktik tashhisning maqsadi o‘quv jarayonini uning samaradorligi bilan bog‘liq holda aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Diagnostik faoliyatning maqsadi o‘qituvchiga pedagogik vaziyatlarni tahlil qilish va baholash mezonlarini belgilashga, muammolarni oson hal qilish yo‘llarini aniqlashga, o‘quvchilarning faoliyatini boshqarishga va o‘zining kasbiy faoliyatini tuzatishga, pedagogik o‘zaro ta’sir samaradorligini baholashga imkon beruvchi yaxlit axborotni aniqlashdan iborat. Ta’lim tizimini demokratlashtirish bilim, ko‘nikma va malakalarni nazorat va baholashdan emas, balki baho yordamida o‘qishga undashning murakkab shakllaridan voz kechishni talab qiladi. O‘quvchilarning o‘quv mehnatini rag‘batlantirishning yangi usullarini izlash, ta’lim va tarbiya sohasida kuch to‘plab borayotgan shaxsiy foyda tamoyili yangicha yondashuvlarni belgilab beradi. Tashhislash tizimida baho rag‘batlantirish vositasi sifatida bir qator afzalliklarga ega. Birinchi navbatda, baholovchi fikrlar (ballar) qo‘llanishi mumkin bo‘lgan tashhislash natijalari shaxsning yetuklik darajasini belgilashga ko‘maklashadi, bu esa raqobatli ta’lim sharoitlarini yaratishda muhim omil sanaladi. Demak, ta’limni tashxis etishning o‘ziga hos ahamiyati jamiyatimiz uchun zarur bo‘lgan ulkan ishlarni amalga oshirioshdan kelib chiqadi va mamlakatimizda kasb-hunar ta’limi xodimlarini malakasini oshirish, kasbiy tayyorgarliklarini yangi pog‘onaga ko‘tarish negizlariga Uzbekiston konstitutsiyasi, «Ta’lim to‘g‘risidagi» qonun, pedagogik ta’lim konsepsiyasi hamda Oliy va o‘rta, maxsus ta’lim xujjatlariga e’tiborni kuchatirish muximligi ravshan bo‘ldi.
O‘quvchilar jamoasida tashxisning doimiy va maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Buning uchun turlicha nomlanishga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan o‘quvchi va bolalar jamoasini o‘rganishning maxsus dasturlari ishlab chiqilmoqda, masalan, o‘rganish sxemasi, kuzatish dasturi, pedagogik yoki psixologik-pedagogik konsilium dasturi, o‘quvchilarni o‘rganish kartasi va boshqalar. Dasturlarning umumiy belgilari – bu yiriklashtirilgan ko‘rsatkichlar va kuzatuvlarni aniqlovchi, so‘rov, ekspert, test metodikasini qo‘llashni talab etuvchi dasturlarning o‘zi kichik diagnostikadir.