Sharq va ovro‘po mamlakatlarida estetik qarashlar tarixi

Sеzgi, tasavvur va tafakkur haqida

Bedil tafakkurning ma’nosi, ashyoning - narsaning tubiga, negiziga yetishdadir hamda ashyo - narsaning haqiqatni suratlar shakllarida ko‘rsatishidadir, deb hisoblaydi.

Yuqorida aytilganlardan u sezgi, tasavvur, tushuncha, aql, tabiatda, olamda o‘z manbalariga egadir, deb aniq ravshan so‘zlaydi.

Bedilning fikricha, insonda uch xil kuch bor:

l)jismoniy kuch;

aqliy kuch;

ruhiy kuch.

Jismoniy kuchning shohidi - insonning harakati, mehnal qilishidir.

Aqliy quvvatning dalili - insonning bilim olishi.

Ruhiy quvvatning dalili - insonning yolg‘iz Xudoni tanishga va unga e’tiqod qilishga urinishidadir.

S’hunisi muhimki, sezgi a’zolarining ong va uning faoliyatidagi roli masalasi Sharq mutafakkirlari Ibn Sino, Kaykovus, Forobiy, Beruniy, Umar Hayyomlarni ham qiziqtirib kelgan. S’hunisi ajablanarliki, ularning sezgi a’zolarining ong faoliyatidagi roli haqidagi fikrlari ong haqidagi hozirgi falsafiy, ruhiy tushunchalarga g‘oyat yaqindir.

Masalan, Ibn Sino «Urjuza»da sezgi a’zolariga shunday ta’rif beradi:

To‘qqiz erur nafsoniy quvvat son-hisobda,

Andin biri sezgiga xos ushbu bobda.

Qulog‘u ko‘z, so‘ngra burun sezgi miza,

Komil bo‘lur hislar agar tegib sezsa.

Bu yerda buyuk hakim tashqi sezgilarga baho bergan bo‘lsa, ichki sezgilar haqida shunday deydi:

Alar ichra bordur shunday quvvat,

Narsa esda aks etadi xuddi suvrat.

Boshqa quvvat bordir - andin hosil fikr,

O‘zgasila hosil bo‘lar xotir zikr.

Demak, bu yerda Ibn Sino tafakkur, his-tuyg‘u, tasavvur, xayol, did kabi kishi ongidagi ichki sezgilarni ko‘zda tutadi.