Sharq mamlakatlarida vujudga kelgan ilk
Rim imperiyasidagi arxiv-kutubxonalar: Papirus, Konstantinopol va
Download 0,89 Mb. Pdf ko'rish
|
jahondagi ilk arxivlarning vujudga kelishi va rivojlanish yonalishlari
|
Selsus arxiv-kutubxonlalari faoliyati
Apenin yarim oroli Yevropaning subtropik mintaqasiga kiradi. Iqlimi iliq, yozi uzoq, issiq va quruq; O’rta dengiz bo’yiga xos doim yashil o’simliklar o’sadi. Tekislik va tog’ oldi qismlarini madaniy landshaft tashkil etadi. Apennin yarim orolida Italiya (hududini 73 qismi), Vatikan, San-Marino davlatlari joylashgan. 109
Apennin yarim oroli Qadimgi Italiya (yunoncha “buzoqchlar mamlakati”) deb dastlab o’zining sero’t yaylov-o’tloqlari bilan ma’lum bo’lgan Apennin yarim oroli janubi aytilgan. Apennin yarim oroli O’rtayer dengizining eng markazida joylashgan bo’lib, qadimda qulay va iqlimi juda ham mo’tadil sharoitlarga ega bo’lgan. Mil. avv I ming yillikda Italiyaning shimoliy hududlari mo’tadil iqlim zonasida bo’lib, Apennin yarim orolining qolgan hududlari iqlimi iliq va yumshoq edi. Italiyaning g’arbiy qirg’og’i qulay buxtalarga boy bo’lib, dengizchilik va savdoni rivojlanishiga turtki berdi. Italiyaning ko’pgina qismini tog’lar egallaydi, faqatgina 20% hududi tekisliklardan iborat. Etruriya, Kampaniya va Apuliyaning unumdor yerlari Latsiya tekisligi va Po vodiysi dehqonchilik uchun qulay bo’lgan. Qadimgi Italiyani 3 qismga bo’lish qabul qilingan:
108
Thompson J.W. Ancient Libraries. –California: “University of California Press”, 1940. –P. 55 109
https://uz.wikipedia.org/wiki/Apenninyarimoroli 61 1. Shimoliy (Liguriya, Alporti Galliyasi va Venetsiya); 2. O’rta (Etruriya, Latsiya, Kampaniya, Umbriya, Pitsen va Samniy); 3. Janubiy (Apuliya, Kalabriya, Lukaniya va Brutiya). Apennin tog’lari janubiy sharqqa cho’zilib borib Arelian tumanida Adriatika dengizigacha yetib boradi, yarim orolning shimoliy qismimarkaziy va janubiy qismidan ajratib turadi. Uning shimoliy iqlimi o’rta Yevropa iqlimiga yaqinroq. Yarim orolning bu qismi juda hosildor bo’lib keyinchalik Italiya deb atala boshlandi. Dastlab bu nom yunonlar Italiya deb atagan aholi yashagan Kalabriyaning janubiy tumanlariga nisbatan aytilgan. Mil. avv V asrda Po vodiysiga gallar ko’chib kelib, u yerdan etrusklarni siqib chiqara boshlaydilar va bu ishni a’lo darajada uddalaydilar. Shu sababli bu o’lka Rimda “Tsizalp galliyasi” deb nom olgan. Markaziy Italiyaning g’arbiy qismi madaniyat tarixida muhim rol o’ynadi. Bu yerda etrusk (hozirgi Florensiya), lotin markazi Rim, Kampaniya (kapuya va Neapol bilan) kabi uch tekislik yotadi. Bu yerda kemachilik uchun qirg’oqlari qulay tabiiy portlar bo’lgan Tibr daryosi oqib o’tadi. Lotin tekisligining markazida Tibr daryosi va shimoliy sharqdan sabin, sharqdan Alban, janubdan Volsk tog’lari bilan o’rab turishi yarim orol tarixida lotin xalqlarining yuksalishiga sabab bo’ladi. Qadimgi Rim tarixida Sitsiliya oroli madaniyati muhim o’rin tutadi. Orolni sharqiy va janubiy hududlarini yunonlar egalladilar. Bu yerga ilgariroq finikiyaliklar kelib Panorm (hozirgi Palermo) va Lilibey (hozirgi Marsala) shaharlariga asos soldilar. Rimda ham tarixda yorqin iz qoldirgan ilm dargohlari, kutubxonalar talaygina bop’lgan va Rimdagi kutubxonalarning boshqa mamlakatlardagi kutubxonalardan umumiy jihatdan yana ikkita tomoni ham ajratib turgan, ya’ni kutubxonalarning har birida ovoz chiqarib o’qish mumkin bo’lgan alohida xonasi bo’lgan hamda kutubxonadagi har bitta kitobning, qo’lyozmaning lotin va yunon yozuvlaridagi nusxalari mavjud bo’lgan. Buni Yuliy Sezar kelajak avlodni yanada intellektual 62 salohiyatini oshirish uchun joriy qilingan edi va Rimdagi har bir katta-kichik kutubxonada bu farmonga amal qilinar edi. 110
Qadimgi Rim madaniyati. Rim huquqi antik sivilizatsiyaning eng katta yutuqlaridan biri bo’lib, asrdan asrga yuridik tafakkurning klassik namunasi bo’ldi. Rim huquqining manbalari odatdagi huquq, senat qabul qiladigan qonunlar, magistratlarning ediktlari va yuristlarning faoliyati tashkil qilar edi. Rim tarixida huquqiy normalarni kodifikatsiya qilish natijasida XII qonunlar jadvalini yaratilishi bo’ldi. Selsus Kutubxonasi Rim imperiyasi davrida qurilgan bo’lib, u Kichik Osiyodagi Efesda, keyinchalik Onado’li deb atalgan, hozirgi kunda esa Turkiyadagi Saljuq deb nomlanadigan qismida joylashgan. Efes asli qadimgi Gretsiyaga tegishli bo’lgan. Efes antik shahri Izmirning janubida Menderes daryosining dengizga tutashgan chorraxada joylashgan port shahridir. Efes shahri Anadoluning Egey sohilidagi g’arbiy sohillarni o’z ichiga olgan Ioniyaning eng ko’rkamli shaharlaridan biridir. Efes antik shahrida joylashgan yuzlab tarixiy asarlar dunyo turizmi uchun katta ahamiyat kasb etadi. 1994-yili YUNESKO tomonidan “Dunyo o’tkinchi” madaniy meros ro’yxatiga olindi Efes, 2015-yili dunyo meros ro’yxatiga to’liq qabul qilindi. 111
Bu Rim Senatori, Efes shahrining valine’mati, o’z zamonasining mashhur kishisi Tiberius Yuliy Selsus Polemaenus sharafiga taxminan milodiy 114-117-yillarda Selsusning o’g’li Gay Yuliy Priskilla (milodiy 110-yildan konsul bo’lgan) tomonidan barpo ettirilgan. Kutubxonaning qurib tugatilishiga oid turli xil manbalar bor, ba’zi manbaalarda kutubxona qurilishi 114-yilda boshlanib 120-yilda o’z nixoyasiga yetgan 112 deyilsa, yana bir boshqa ma’lumotda bino 110-yilda qurilishi boshlanib 135-yili tugatilgan 113
deyiladi, boshqa birida esa, inshoot qurilishi 125-yili tugatildi 114 deb ma’lumotlar qoldirilgan. Bilim dargohi antik davr binolari ichida “Rim imperiyasining eng
110 Carole Raddato The Celsus Library: 20,000 Scrolls Lost to History but Its Striking Architecture Remains. – Michigan: “University of Michigan Press”, 2016. –P. 65 111
www.trt.net.tr/uzbek/dasturlar/turkiyaning–madaniy–xazinalari 112
Mark Cartwright. Celsus Library. –Oxford: ”Library”, 2017. –P. 107 113
Nicols, John. Ephesus Library. –London: ”Planet”, 2017. –P. 5–8 114
Clive Foss. Ephesus After Antiquity: A Late Antique, Byzantine, and Turkish City. –Cambridge: “Cambridge University Press”, 1979. –P. 134 63 chuqur taassurot qoldiradigan inshootlardan biri” edi. Selsus dastlab ochilgan paytda 12.000 o’rog’liq hujjati, kitobi bilan faoliyatini boshlagan, 115
lekin qazish ishlari natijasida 20.000 hujjatlar topilgan 116 yer ostida esa Selsus uchun maxsus marmarlar bilan bezatilgan sarkofag joylashgan bo’lib, tabiiyki, u yerda Tiberius Yuliy Selsus Polemaenusning mayyiti qo’yilgandi. 1904-yilda uning qabri ochildi, sarkofag 2 qavat bo’lib, jasad 2-qavatidaligi va tobut qo’rg’oshindan ekanligi ma’lum bo’ladi. Selsusning qabri kutubxonaning g’arbiy tomonidagi devor tagida joylashgan. Ushbu yodgorlikning atrofi 1970-1980 yillarda qayta ta’mirlangan. 117
Selsus kutubxonasi antik davrdagi kutubxonalar ichida Aleksandriya va Pergam kutubxonalaridan keyingi eng mashhur uchinchi katta kutubxona hisoblanardi. Ammo Kutubxona mashhur uchinchi kutubxona bo’lsa-da, u yerning boshqaruv tizimi haqida hozirga qadar deyarli hech qanday ma’lumotlar topilmagan. 118
boshqa ma’lumotlarga qaraganda, bir general shaharga hujum qilgan paytida kutubxonani yoqib yuborgan). Keyin qayta tiklanadi va ammo X-XI asrlardagi ketma ket 11-12 ballik zilzilalar oqibatida kutubxona butkul vayronaga aylanadi. 1970-1978-yillardagi arxeologik qazish ishlarigacha kutubxona vayronalar ostida jimgina mudraydi. Selsus kutubxonasida buyuk Aleksandr kutubxonasidan keltirilgan Aristotel asarlarini, Eripides, Ayeschulus va Sofokllarning asarlarining nusxalaridan ko’chirilgan kitoblar mavjud bo’lgan. 119
Rim konsuli tomonidan bir mashhur va badavlat zodagonga jamoat binosi sifatida qurib berishni topshiradi va u milodiy 105-107-yillr oralig’ida qurishni boshlab yuboradi lekin oradan ko’p o’tmay zodagon vafot etadi va qurilish chala qoladi. Zodagonning kelib chiqishi haqida gap ketganda, manbalarda u sof yunon bo’lgani
115
Mark Cartwright. Celsus Library. –Milan: “Routledge”, 2012. –P. 2–10 116
Swain, Simon . Dio Chrysostom: politics, letters, and philosophy. –London: “Oxford University Press”, 2002. – P. 57
117 Richard Wallace, Wynne William. The three worlds of Paul of Tarsus. –New Zeland: “Routledge”, 1999. –P. 106 118 Nicols, John. Vespasian and the partes Flavianae. –Florence: “Steiner”, 1978. –P. 109 119 Too, Yun Lee. The idea of the library in the ancient world. –Oxford: ”Oxford University Press”, 2010. –P. 213 64 va Sardis shahridan ekanligi aytiladi. Uning vafotidan so’ng yuqorida aytganimizdek, Tiberiusning o’g’li qurilishni nixoyasiga yetkazadi. 120
Kutubxona Rim imperiyasiga qarashli bo’lgan. Rimda ko’plab hashamatli kutubxonalar bo’lgan, Selsus ham ulardan biri edi lekin ulardan katta bir farqi, Selsus kutubxonasi hamma uchun ochiq bo’lib, har qanday bilim olishga qiziqqan kishilar foydalanishi mumkin bo’lgan, darhaqiqat, Rimdagi hashamdor kutubxonalar- Gerkulanum yoki Geraklum Villasi (Papirus villasi kutubxonasi) kutubxonasidan zodagonlar, ularning qarindosh-urug’lari, yaqinlari foydalana olishgan, xolos. Balki, shu uchun ham ko’plab qismlari yo’qolib ketgan bo’lsa ham Selsusning nomi abadiy qolgandir. 121
Kutubxona 262-yili zilzilada vayron bo’lganidan so’ng, (boshqa bir ma’lumotga qaraganda, Efesga gotlar bosqin qiladilar va shaharga qo’shib kutubxonani ham yondirib yuboradilar) 122 400-yili kutubxonaning old qismi juda ham chiroyli qilib landshaftlar bilan bezatildi, yana bitta favvora ham qo’shib xuddi avvalgi ko’rinishda tiklanadi. 123 Qazishmalar jarayonida favvora devori Markus Aureliusning Parfiyaliklar ustidan qilgan g’alabasi tasvirlanganligi aniqlandi. Ularning aksariyati hozir Venada namoyish etiladi, lekin bir necha original qismlari Saljuqda Efes muzeyida ham saqlanadi. 124
Keyin yana X-XI asrdagi halokat va... kutubxona mangu jim bo’lib qoladi, X asrda yana qayta zilzila bo’ladi va binoning oldingi qismi batamom tushib ketadi, 125
toki 1970-1978- yillarda nemis arxeologi Volker Maykl Strokka boshchilik qilib topmagunicha. U arxeologik qazish ishlarini 1903-1904-yillarda Avstriya arxeologlari tomonidan ko’p izlanishlar olib borishgan bo’lsa-da, hech bir natijaga erisha olmagan, bir bo’lak topilgan parchani tarjima qilaolishmaganidan so’ng arxivga o’rganilmagan, o’rganilishi ham dargumon bir fayl tarzida olib qo’yilgan, shu bilab birga,
120
Giacosa, Giorgio. Women of the Caesars: Their Lives and Portraits on Coins. –Milan: ”Edizioni Arte e Moneta”, 1977. –P. 164 121 Clifford Ando. Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman Empire.– California: “University of California Press”, 2000. –P. 330 122
Clive Foss. Ephesus After Antiquity: A Late Antique, Byzantine, and Turkish City. –Cambridge: “Cambridge University Press”, 1979. –P. 115 123 Lambert, Royston. Beloved and God: The Story of Hadrian and Antinous. –New York: “Viking”, 1984. –P. 10 124 Anthony R Birley. Hadrian: The Restless Emperor. Abingdon. –Spain: “Routledge”, 2013. –P. 10 125 Nicols, John. Ephesus Library. –London:”Planet”, 2017. –P. 15 65 kutubxona Avstriya Arxeologiya Instituti ko’magida qayta tiklangan va 1910-yilda haykallarning asl nusxasi Venadagi Efes muzeyida ko’chirilgan 126
hamda Avstriya arxeologlari tushuna olmaganlaridan bir qator elementlarini Vena va Istanbulning boshqa muzeylariga berib yuborgan topilmalar asosida olim izlanishlar olib boradi. Ko’plab qidiruvlar natijasida arxeolog bu yozuv parchasi va jamiiyki topilmalar qaysidir bilim dargohiga tegishli ekanligini va kutubxona Rim me’morlari o’z uslublarida qurgan binoligini, uni joylashgan o’rnini hamda bir necha bor qayta- qayta halokatga uchraganini, kutubxona loyihasini esa Vitruviy tomonidan ishlab chiqilganini, uning tavsiyasiga ko’ra, bino Quyosh chiqadigan tomonga qarab qurilganligini aniqlaydi va eng so’ngida bu kutubxona Selsus kutubxonasi ekanligini “kashf qiladi”. Selsus kutubxonasining arxitekturasi. Selsus kutubxonasi Vitruviy (taxminan milodiy 117-135-yillarda yashagan), Rimning eng mashhur arxitektori edi lekin u haqida deyarli hech qanday ma’lumot qolmagan, u o’zidan faqatgina chizmalarinigina, loyihalarinigina va “Arxitektura to’g’risida”gi kitobi qolgan, xolos. Vitruviy kutubxonani saroy shaklida, juda ham hashamatli qurishni rejalashtirgan va binoning old qismi ulkan bog’ bo’lishini loyihasining eng birinchi vazifasi qilib oladi va qaysarlik qilib bo’lsa-da niyatiga yetadi. Kutubxonaga kirish qismi 10.92m eniga, bo’yiga 16.72m bo’lib, marmar bilan to’liq qoplangan. 127
ikki tomondagi katta-katta derazalar bo’lib, bu ham inshootning o’ziga xos bir jihati edi. Yana eng muhimi, Selsus kutubxonasiga kiraverishda katta-katta harflar bilan ham yunon, ham lotin tillarida “Selsus ulkan kutubxonasi” deb bitilgan yozuv topilgani edi. 128 Ustunlarni bezatishda Korinf uslubidan foydalaniladi, Binoning oldingi qismidagi ustunlar quyidagilariga qaraganda kattaroq qilib qurilgan. 129
O’ng tomonida ramkali o’rtacha kattalikdagi derazalar o’rnatilgan bo’lsa, chap
126
www.ephesus.us/ephesus/celsuslibrary.htm 127
Levick, Barbara. Faustina I and II: Imperial Women of the Golden Age. London: –Oxford: “Oxford University Press”, 2014. –P. 3–8 128 Makowiecka, Elżbieta. The Origin and Evolution of Architectural Form of Roman Library. Spain: “Wydaw–a UW”, 1978. –P. 62 129
Carole Raddato The Celsus Library: 20,000 Scrolls Lost to History but Its Striking Architecture Remains. – Michigan: “University of Michigan Press”, 2016. –P. 66 66 tomondagi oynalar rombik usulda qo’yiladi. Vitruviy ishiga shu qadar mas’uliyat bilan yondashdiki, kutubxonaning devorlarini ham oddiy qilmasdan ularni ezgu amallar va ilm homiylari bo’lgan ilohalar timsolidagi haykallar bilan bezaydi. Aniq topib o’rganilgan va hozirda Venadagi Efes muzeyida saqlanayotgan 4 ta iloha haykali
130 bo’lib, ular Donolik ilohasi (Sofiya), bilim ilohasi (Epistem), saxovat ilohasining (Ariyet) haykallari shular jumlasidandir. Ayrim manbalarning xabar berishicha, maqbara atrofida Medusa, Nike va Eros haykallari bilan bezatilgan, lekin ko’plab izlanishlar qilingan bo’lsa-da haykallarning qoldiqlari ham topilmadi. 131
Virtuviyning bino qurilishiga doir loyihasi topilishi bilan bu qarash puchga chiqdi, loyihani topilishi yana o’sha nemis arxeolog olimi Volker Maykl Strokka nomi bilan bog’liq, u 1980-yildan keyin ham bu kutubxonaga doir ma’lumotlarni qidiraveradi va oxiri kutubxona qurilishiga doir chizmalarni rejasini topishga muvaffaq bo’ladi. Loyihada kutubxona ikki qism bo’lib, uning orqa qismida teatr sahnalashtirish uchun maydon qurilganligi ko’rsatilgan edi, shuning uchun binoni uch qism deb xulosa qilishgan. Kutubxonaga kirish eshigi ikkita bo’lgan, ikkita eshik ham bir joyga-Selsusdagi yagona maqbara Tiberius Yuliy Selsus Polemaenus maqbarasiga olib borgan. Tiberius Yuliy Selsus Polemaenus hoki 2.5 metr pastga ko’milgan va usti oq marmar bilan bezatilgan. Bu bilan Yuliy Selsus Polemaenusning o’g’li Gay otasini naqadar yaxshi inson bo’lganini, hammaga doim yordam berganligini va xalq dardi bilan yashaganini aytmoqchi bo’lgan, 132 va
kimki, kutubxonga kirar ekan, Tiberius Yuliy Selsus Polemaenusni yod etib keyin u yerga kirsin, degani ham edi, bu tom ma’noda otaga o’g’li tomonidan naqadar katta hurmat ko’rsatilganining isboti edi. Undab tashqari, antik davrda faqatgina xalq tomonidan sof, pok deya baho berilgan hurmatli kishilarnigina jasadlari jamoat binolari ichida dafn etilar va doimiy ziyoratgohlardan biriga aylanardi, Selsus kutubxonasidagi Tiberius Yuliy Polemaeanus ham shunday kishilar qatorida
130
Hanfmann, George Maxim Anossov. The Celsus Library in Ephesus. –Michigan: “University of Michigan Press”, 1980. –P. 65 131 www.walterus.net/Turkey/history/ephesus/celsuslibrary.htm 132 https://ephesusbreeze.com/ephesus/celsus–library 67 edi.
133 Tiberius Yuliy Selsus Polenaeanus ham shundaylardan edi. O’sha davrda yashagan Agrippa yozadi: “Tiberius Yuliy Selsus Polemaenus Rim imperiyasidagi Efes shahrining 5 ta buyuk zotlaridan biri edi va shuning uchun uning mayyiti ham biz bilan toabad qoladi”. 134
Kutubxonaning har bir xonasi 17x11m o’lchamda bo’lgan. Haykallar nafaqat tashqi devorlarda, balki har bir xonada ham bo’gan, faqat har bitta xonaga bittadan haykal qo’yilgan, masalan, o’qish xonasiga haqiqat ilohasining (Afina) haykali qo’yilgan bo’lsa, yana bir ma’ruza xonasiga Selsusning uzoqlarga ko’z tikib xayolga tolgan holatidagi byusti o’rnatilgan edi va shuni ham aytish kerakki, O’qish xonalari, asosan, sharqqa qaragan holda bino qilingan. 135
saqlash uchun, ayniqsa, o’rog’liq qo’lyozmalarni, javonlarni chuqurchalarga jolashtirgandilar, chuqurchalarni tokcha deyishimiz mumkin lekin undan ozmuncha farq qilgan, ya’ni tokchalar mumlab chiqilgan va devorning ancha ichki qismida joylashgan, albatta bularning bari kitoblarni asrab-avaylash maqsadida edi, undan tashqari, kutubxonada bir xonacha bo’lganki, unda 25.000 kumush tanga saqlangan, u yerdagi xatdan ma’lum bo’lishicha, Tiberus o’g’liga ana shu tangalarni meros qilib qoldirgan. Yuliy Aquila Gay ham boyligining 8% ni kutubxonasidagi kitoblarning yoniga yana ko’p kitoblar keltirish uchun sarflaydi. 136
U xonani hech kim hech qachon ochmagan, hattoki, Gay Yuliy Priskillaning o’zi ham. Ikkinchi binoga tashqariga chiqish shart bo’lmagan, ikkita binoni uzun zal ajratib turgan, ikkinchi va uchinchi qavatlarga esa zinalar orqali ko’tarilgan. Shift tekis bo’lgan va ko’proq yorug’lik yetkazib berishligi uchun har bir xonaga ulkan qandillar o’rnatilgan. Bino imperator Adrian davrida mashhur bo’lgan uslubda qurilgan bo’lib, asosan, qurilish materialining bezagi sifatida marmardan keng foydalanilgan, shu bilan birga, 137
g’isht, beton, ohak, shag’aldan ham keng foydalanilgan.
133
Anthony Kaldellis. Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. –Cambridgeshire: ”Cambridge Univesity Press”, 2008. –P. 38 134 Marín Valdés. Plutarco y el arte de la Atenas hegemónica. –Oviedo: ”Universidad de Oviedo”, 2008. –P. 76 135 Spawforth S. Greece and the Augustan Cultural Revolution. –Cambridgeshire: “Cambridge University Press”, 2011. –P. 262 136
Donald G. Kyle, Sport and Spectacle in the Ancient World. –London “Wiley Blackwell”, 2015. –P. 321 137
Anthony R Birley. Hadrian: The Restless Emperor. Abingdon. –Spain: “Routledge”, 2013. –P. 7 68 Selsus kutubxonasi qayta tiklangandan so’ng haykallar ham xuddi o’sha tartibda, ko’rinishda o’rnatildi lekin ular asli emas, haykallarning haqiqiy nusxasi hozirgi kunda Venadagi Efes muzeyida saqlanadi. Kutubxonada tomosha qilish uchun keluvchi sayyohlarning keti uzilmaydi lekin har yerda ham tartib bo’lgani kabi bu madaniyat yodgorligida ham ertalab soat 8:00 dan kechqurun 19:00 qadar sayr qilish mumkin, shu bilan birga bu yerga kirish uchun chipta sotib olish lozim bo’ladi. Aytish mumkinki, hozirga qadar hech qachon chiptalar sotilmasdan qolib ketmagan. 138
Selsus kutubxonasining qadri haqida so’z borganda shularni ytish joiz, kutubxona binosining old tomoni 2001-2005-yillarda joriy qilingan Turk pul birligining 20 million lirasini orqa tomoniga va 2005-2009-yilda qaytadan joriy qilingan yangi 20 million liraning old qismida Selsus kutubxonasining old sahnasining surati tushirilgan. 139
ifodasi ko’zga tashlanadi, qullarning qiynagan zodagonlar haqida tarixda juda ko’p o’qiganmiz biroq Selsus siymosi bizga o’sha zamonda ham yaxshi odamlar bo’lganligini isbotlab beradi. Antik dunyoda ko’plab kutubxonalar bo’lgan lekin ularning aksar qismidan faqatgina zodagonlar, qirol oilasiga mansublar foydalanishgan ammo Selsus kutubxonasiga oddiy xalq ham kiraolgan, balk, shu sabab ham kutubxona haqida hech bir yerda hech qachon salbiy fikr aytilmagandir! Konstantinopol–Vizantiya imperiyasi poytaxti. 324–330 yillarda Konstantin I asos solgan va imperator sharafiga “Konstantinopol”–“Konstantin shahri” deb nom qoʻyilgan. 330 yilda Konstantin I Rim imperiyasi poytaxtini sharqqa Konstantinopolga koʻchiradi. Davlat muassasalari va senatning Rimdan koʻchirib kelinishi Konstantinopolning rivojlanishiga olib keldi. Yirik savdo yoʻllarining kesishgan joyida joylashgan shahar, Sharq va Gʻarb oʻrtasida iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalarni bogʻlovchi markazga aylandi. IV salib yurishi davri (1202– 1204)da salibchilar tomonidan talandi. 1204–1261-yillarda Lotin imperiyasi
138
Anthony Kaldellis. Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. –Cambridgeshire:” Cambridge Univesity Press”, 2008. –P. 39 139 https://en.wikipedia.org/wiki/LibraryofCelsus 69 poytaxti etib belgilandi. Vizantiya poytaxti vayronalar natijasida Konstantinopol shahridan Nikeya shahriga 1222-yili imperator Jon III Do’kas Vatatzes yoki Dukas Vatatzes ko’chirtiriladi. 1261-yilda normannlardan Konstantinopolni imperator Maykl VIII Palalogos tortib olib qayta qo’lga kiritganidan so’ng Konstantinopol poytaxt shahar deb qayta belgilanadi, shu bilan birga, Konstantinopol imperial kutubxonasi ham Buyuk Konstantinopol saroyiga ko’chiriladi. 140
1453-yil 29-may kunida uni Usmonli turklar imperiyasi egallab, nomini Istambul deb oʻzgartirdilar. Konstantinopol keyinchalik, Istanbul nomi bilan 1923-yilgacha Turkiya poytaxti boʻlgan. Konstantinopol Imperial kutubxonasi. Vizantiya imperiyasi poytaxti Konstantinopolda qadimiy dunyoning ulkan kutubxonalari qatorida eng oxirgilaridan Konstantinopol imperial kutubxonasi bo’lgan. Kutubxona matnlari asosan, yahudiy-nasroniy oyatlari bilan to’ldirigan kutubxona hisoblanadi. 141
Aleksandriya kutubxonasining va boshqa
qadim dunyodagi kutubxonalarining vayron bo’lganidan 1000 yillar o’tib ham yunonlar va rimlilkarning olim-u fuzalolarining yozgan asarlari saqlanib qolgandi va ularni yig’ib bir joyga jamlashni Buyuk Konstantinopol amalga oshirdi. 1204-yildagi Salib yurishlari, jumladan, boshqa urushlar, yovvoyi xalqlarning dam-badam Rimga hujumlari, tasodifiy yong’inlar natijasida kutubxonaning ko’pgina kitoblariga ziyon yetdi lekin eng oxirgi zarbani 1453-yil 29-may kuni Usmonli turklar imperiyasi Konstantinopol shahrini zabt etgan kuni sodir bo’ldi, ya’ni bu qadimiy kutubxonaning umri poyoniga yetdi. Ana shu kunga qadar kutubxona ko’plab ziyon ko’rgan bo’lsa-da, o’z faoliyatini juda chiroyli davom ettirib kelardi. Kutubxona Konstantinus II (337-361) tomonidan tashkil etilgan bo’lib, uning o’zi kutubxona qurilishiga doir loyihani ishlab chiqqan va xattotlarga yunon adabiyotlaridan nusxa ko’chirishni eng birinchi vazifa qilib qo’ygandi. Kutubxona Konstantin II tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, undan keyingi imperatorlar ham kutubxonani rivojlantirishni o’zlariga ham qarz, ham farz deb
140
Donald Queller. The Fourth Crusade. –London: ”Library”, 2000. –P. 19 141
Wilson, Nigel G. The Libraries of the Byzantine World. –Michigan: “Michigan University press”, 2003. –P. 200 70 bildilar, xususan, imperator Yulian (361-363) Zosimusga kutubxonaga kichik bo’lsa ham homiylik qilishni buyruq qiladi va natijada kutubxona anchagina kengaydi. Imperator Valens esa, 372-yili 7ta o’z ishining mohir ustasi bo’lgan xattotlarni keltiradi. 142 Xattotlarning to’rttasi yunon va uchtasi lotin tilini mukammal bilgan xattotlarbo’lgan. Ular yunon adabiyotlarini ko’chirishdi va hozirgi kunda bizga ma’lum aksariyat yunon klassik adabiyotlari vizantiya nusxasida Konstantinopol kutubxonasidan ko’chirilgan nusxalar hisoblanadi. 143
Konstantinopol Imperial kutubxonasi tarixi. Konstantinopol kutubxonasining ochilish marosimi ham o’tkazilgan bo’lib, bu haqida Zemestius o’z estaliklarida yozib qoldirgan va bu qisqagina yozuv kutubxonaning eng bitinchi matni sifatida e’tirof etiladi, unda “Buyuk Konstantin muqaddas kutubxonaning ochilgan kuni keldi va tantanovor nutq qildi. U ellinistik adabiyotlarni qayta tiklanishini va bunda xattotlarga va shaxsan menga omad tilab tabrikladi”, deyiladi. 144
Darhaqiqat, Qadimgi Yunonistonda yozilgan kalima ham, eng ko’p adabiyotlar ham papirusga bitilgandi, lekin vaqtlar o’tgani sayin papirus o’z xususiyatini yo’qota boradi, buni bilgan Buyuk Konstantin IV asr davomida papirusga yozilgan qo’lyozmalarni pergament qog’ozlarga ko’chirib, ularni saqlab qolishga urindi va u birinchi navbatda, muqaddas kitoblarga o’z e’tiborini qaratdi. Konstantinning vorisi Konstantin II otasining shunday ulug’ ishini davom ettirdi. Bu jarayon Konstantinopol Imperial kutubxonasidagi birinchi chin ma’nodagi mustaqil ish bo’ldi. Taxminlarga ko’ra, kutubxonada 100.000 jild matn bo’lgan ekan. Bir qator olimlar esa kutubxonada 100.000 hajmdagi kitoblar bo’lganligini inkor etib, sababini quyidagicha izohlashadi: qadimgi zamonda kitoblarni yozish, ularni saqlovni ta’minlash va eng muhimi, matnlar yoziladigan xom-ashyoni u qadar ko’p bo’lmaganligini izohlab, kinoya tarzida, axir, u Aleksandr kutubxonasi emas-ku!”
142 Steven Runciman. Byzantine Civilisation. –London: “Library of Congress”, 1967. –P. 82 143 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси 4–жилд. –Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2000. –Б. 499 144
Harris, Michael H. History of Libraries of the Western World. Sweden:”Scarecrow Press”, 1999. –P. 159 71 deyishadi. 145 Zemistios ismli shaxs boshchiligida kutubxonaning gullab-yashnashi uchun bir guruh xattotlar fidokorona mehnat qilishdi. Agaton Konstantinopol Imperial kutubxonasining ilk kitobxoni edi. Keyin esa kutubxonachisi ham bo’ldi. 680-yilda qiroatxona-o’quv zalida ishladi, keyinroq, toki monofelit-bid’atchi degan tamg’a bosilgunga qadar, Oltinchi Boshqaruv Kengashida axborotchi-muxbir vazifasida ishladi. U beshta patriarxiyaga o’zi yozgan hujjatlarning nusxalarini yubordi. Shular orasida, 712-yilda hali yunonlar mavjud va ular Filipsus Bardanes atrofida, monotelizm dini bilan birlashadilar, degan yozuv ham bor edi. Konstantinopol Imperial kutubxonasi tarkibida papirusga yozilgan matnlarni pergament qog’ozlarga ko’chirish ishi kutubxonaning eng e’tiborli va eng asosiy, shu bilan birga juda ham katta vaqt sarflangan ishlari ro’yxati sirasiga kiradi. Lotin yozuvi bilan shug’ullanadigan xattotlar ellinistik davrdagi Gomer asarlariga o’zgacha mehr bilan yondashdilar va har bir so’zini, harfini ham o’zgartirmay, buzmay ko’chirishga intildilar. Ikkinchi o’rinda Sofoklning asarlariga e’tibor berishdi. Bu asarlar Konstantinopol kutubxonasidagi eng noyob durdonalar sanalganligi uchun kitoblarni asrab- avaylash Zemistiosga maxsus vazifa sifatida topshirilgandi. Qolgan yunon faylasuflarining ham qo’lyozmalari e’tibor bilan saqlangan biroq qazish ishlari natijasiga ular Konstantinopoldan emas, Gerkulenuem shaxsiy kutubxonasi qoldiqlari orasidan topildi. Yana Konstantinopol kutubxonasining eng e’tiborga molik tomoni, papirusdagi matnlar hech bir tilga tarjima qilinmasdan o’sha holida yozilgani edi. Kutubxona bunyod bo’lganidan boshlab ko’plab talofatlar ko’rdi, masalan, 473-yildagi tasodifiy yong’inda 120.000 hajmdagi qo’lyozma matnning varoqlari kuli ko’kka sovurildi. Yong’indan so’ng ayrim o’ta darajada muhim bo’lgan asarlar qayta tiklandi. Chindan ham Zemistios va Konstantiusning urinishlari beiz ketmadi, kitoblardan juda ko’plab kishilar bahramand bo’lishdi, shu bilan birga, ularning sa’y-harkatlari, kutubxona har gal qanday talofat ko’rmasin qaytadan yana
145 Fritz Krischen. Die Landmauer von Konstantinopel . –Berlin: ”De Gruyter”, 1938. –S. 105 72 uni imkon qadar tiklaganlari oqibatida yunon-rim klassik adabiyotlarining ko’pgina qismlari bizga qadar bus-butun yetib kelgan. 1204-yil 12-aprel kuni IV Salib yurishida normanlar Konstantinopol shahrini vayron etishganida kutubxona ham anchagina ziyon ko’rdi. Ayrim manbaalarga qaraganda, Salib yurishlaridan keyin Salibchilar kutubxonaning ba’zi
qo’lyozmalarini boshqa mamlakat qiziquvchlariga pullab yuborgan bo’lishlari ham mumkin.
146 Donald Quellerning qazish ishlari natijasida aniqlagan ma’lumotlariga qaraganda, kutubxona qo’lyozmalari Salib yurishlaridan avvaloq yong’inda qolgan, omon qolgan kitob, matn va qo’lyozmalar esa, Salibchilar tomonidan yo’q qilingan bo’lishi kerak, degan xulosani beradi. Ushbu ayanchli bosqinchilik yurishlaridan so’ng kutubxonani tiklashga hech qanday harakat bo’lmaganligini ham Donald Queller o’z ocherkida berib o’tadi. Professor Kerlayl Usmonli turklar imperiyasining bosqinidan keyin omon qolgan matnlarni Seraglioga 1800-yilda yuboradi, ammo ular nechundir bu nodir qo’lyozmalarga u qadar e’tibor qilmaydilar. Faqat 1840-yilga kelganda Arximedning vizantiya qo’lyozmalari o’rganila boshlandi va 1915-yilga kelganda tarjima qilib chop ettiriladi. 1998-yilda qaytadan tahrir qilinib nashr ettirildi. 147
saroy kutubxonasi o’zini buyuk
Aleksandriya kutubxonasining vorisi deb hisoblagan va shu vajdan o’zini har qachon g’urur bilan tutishga o’rgangan, balki shu sabab, boshiga juda ko’plab fojealar tushsa ham qayta-qayta o’zini tiklab olishga intilgan va doim buni uddasidan chiqqandir, toki Usmonli turklar imperiyasi qaqshatqich zarbani bermaguncha va ammo shunday bo’lgan taqdirda ham biz avlodlarga arxiv-kutubxonaning 70-80% kitoblari, hujjatlari yetib kelgandir. Bu kutubxonaning o’ziga xos bo’lgan jihati hisoblanadi va biz unga “matonatli kutubxona” degan sharafli unvon bergan bo’lardik. Papirus villasi Rim imperiyasidagi eng hashamatli uylardan biri bo’lgan. Ushbu hashamatli uydagi nodir buyumlarni olimlar juda katta miqdorda bo’lgan deb e’tirof etadilar. Noyob buyumlar orasida bronzadan va marmardan bo’lgan
146 Friedrich Schrader. Konstantinopel in Vergangenheit und Gegenwart. –Deutschland: „Mohr Siebeck”, 1917. –S. 15 147
wikipedia.org/wiki/Imperial Library of Constantinople 73 haykaltaroshlik namunalari, ajoyib freskalar, jumladan, ko’plab noyob asarlar jamlanmasi ham bo’lgani taxmin qilinadi. Kutubxona qadimgi Erkolano, hozirgi janubiy Italiyadagi hududda joylashgan. Bu yerdan Vezuviy vulqoni joyi shundoq ko’rinib turgan lekin bu yerdan dengizni ko’rishni sira ham iloji bo’lmagan, bunga yana o’sha Vezuviy vulqoni sabab edi. Villa Yuliy Sezarning qaynotasi Lusius Kalpurnius Piso Kaesoninusga tegishli bo’lgan bo’lishi kerak, degan taxminlar ham bor. Gerkulenuem milodiy 79-yildagi Vezuviydagi portlashdan so’ng 30m kul ostida qoladi. 1750-1760-yillardagi Burbon qirollik oilasidan bo’lgan Karl Veber tomonidan tasodifiy qazish ishlari olib borilgunicha kutubxona kul ostida qoladi. Qazish ishlari nixoyasiga yetgandagina bu joy, u yerdagi topilmalarning bari antik davrga tegishli ekanligi aniqlanadi, shuningdek, eng muhimi, bu yerda shaxsiy shu bilan birga anchagina salmoqli qo’lyozma, kitoblar, bir so’z bilan aytganda, kutubxona bo’lganligi “kashf etiladi”. Buyumlar orasida, bu hashamatli dargohdan 1.800 papirusga yozilgan qo’yozmalar eng noyob va eng ajoyib topilma hisoblanadi, biroq aksar topilmalar vulqon natijasidagi karbonad angidrid gazidan anchagina zararlanganligidan anchayin achinarli ahvolda edi, hamda barcha narsalar qop-qora rangda qazib olingan, ularni qora kuyalardan tozalashga ham obdon vaqt sarflangan va qazish ishlari so’nggida Villaga Veber tomonidan “Gerkulenuem papiruslari” degan shartli nom qo’yilgan. Topilmalar Neapol Milliy Arxeologiya muzeyiga topshirilgan va hozirda u yerga aynan ana shu papiruslarni ko’rish uchun ko’plab qiziquvchilar kelishadi. Papirus villasi tavsifi. Villa Neapol ko’rfazida joylashgan bo’lib, unga eng yaqin uy 100m uzoqlikda joylashgan bo’lib, ko’rfazdan 250m uzoqlikda bunyod qilingan edi. Villa to’la bog’ bilan atrofi o’ralgan bo’lib, o’rtasida usti yopiq shiyponi bor edi, villa pastrog’ida mazali uzumzor, undan u yog’i katta o’rmonga ulanib ketgan. So’nggi tadqiqot natijalariga ko’ra, antik davrdagi uylar, asosan, ko’rfaz yaqinidagi uylar dengiz sathidan 16m balandlikda qurilgan, villa ham xuddi shu yo’sinda bunyod qilingan bo’lib, asosiy yashash qavati shunday balandlikda qurilgan edi.
74 Villaning qurilish rejasi puxta ishlab chiqilgan bo’lib, Pompey atrofida bu kabi mukammal sxemali inshoot ko’rmaganligini o’z esdaligida qayd etib o’tgan. Kirish zali atrium uslubida-qadimiy Rim uylarida ochiq-yopiq kirish zali qurish an’ana tusiga kirgan edi. Bu haqida rim arxitektori Vitruviyning arxitektura haqidagi asarida batafsil ma’lumotlar berilgan. Villada basseyn-hovuz bo’lib, uning atrofi 10ta ustun bilan o’ralgan, shu bilan birga, har bir ustunning o’z tomi bor edi. Bu tomlar muhofaza maqsadida o’rnatilgandi. Villa tashqarisida aholining dam olishi, uchun kichik bir, oddiygina usti yopiq shiyponcha ham qilingan bo’lib, u yerda ham bir noma’lum byust o’rnatilgan edi. Shiyponchaning o’ng yonida kichik bir hovuzcha bo’lgani qazish ishlari va bino loyihasidagi chizmalardan aniq bo’ldi. Villadagi kutubxona binoning o’ng qanotida joylashgan bo’lib, uning binosi villadan alohida holda qurilgan edi. Xonadagi kitoblar oddiygina javonlarga joylangan va asosan, hozirda biz foydalanadigan kutubxonalarmizga juda ham o’xshash bo’lgan. Lekin papiruslar yo’g’och qutilar ichida saqlangan. Kutubxonada marmar va bronzadan bo’lgan haykalchalar ham bo’lgan bo’lib, ular kutubxonaning fayziga fayz qo’shgan deyish mumkin. Xona harorati me’yorda ushlab turilishi uchun xona derazalari maxsus ustalar tomonidan maxsus buyurtma asosida tayyorlangan va hovlidagi daraxtlar ham shu maqsadda ekilgan. Hashamatli Villada san’at asarlari to’lib yotardi, ayniqsa, ulardan eng diqqatga sazovori, bronzadan yasalgan haykalchalar edi, bu haykalchalr nafaqat bugungi kun odamlarini, balki, o’sha paytlarda ham hammaning havasini keltirgani kutubxonada saqlangan bir papirus matnida ham keltirilgan. Umuman, turli materiallardan bo’lgan haykaltaroshlik namunalari 80dan ortiq bo’lib, ular ayni kunda Neapol Milliy Arxeologiya muzeyida nodir buyumlar sifatida saqlanadi. Haykallar ichida eng ajabtovuri 1758-yili topilgan Germesning o’tirgan holatidagi haykali hisoblanadi. Yana bir haykal Satirusning ko’zachada suv quyib turgani, boshqasida Delfin og’zidan Amorini suv olayotgani, yana 11ta bronza haykalda esa, turli xildagi favvoralar haykalchalari, marmardan bo’lgan haykalchada esa 75 raqs tushayotgan ayol tasvirlangan edi. Bu haykallar villa ichidan topilgan bo’lsa qolganlari devorlar atrofidan topilgan. Uy egasi, Kalpurnius Piso asosan, falsafiy harakterdagi kutubxona tashkil etishni maqsad qilib olgandi. Kutubxona Pisoning do’sti epikurizm ta’limotidagi Filodemus tomonidan Pisoga ko’plab maslahat va yordam berishi natijasida bino bo’lgan. Bu kutubxonada Filodemusning Gadara asari ham saqlangan. Filodemus Epikur ta’limotidagi faylasuf va shoir. U Sidon Zenoda, keyin Afinada, Rimda va keyin Gerkulenium-Papirus villasida faoliyat olib borgan. Uning yunon Derlemasi asarining bir nusxasi saqlanib qolgan, lekin XVIII asrda papirus o’ramlarda Villadan Filodemusga tegishli asarlar ko’plab topilgan. Uning asarlarini o’rganish hamon davom etmoqda, sababi, u yozgan asarlar juda murakkab. Filodemus asarlari asosan, axloq, ilohiyot, retorik, musiqa, she’r, tarix va falsafiy maktablar haqida yozilgan. Uning asari to’g’rida Sitseron ham aytib o’tgan. 1765-yilda Villadagi qazish ishlari mahalliy aholining shikoyati orqasidan to’xtatishga majbur bo’lingan. Arznomaga sabab qilib aholi, kuchli shovqin-suron, asbob-uskunalarni ishlatishdagi yoqimsiz holatlarni keltirishadi va ularning iltimoalari inobatga olinib tadqiqot to’xtatiladi. Shu bilan villa haqida unutildi. 1980-yilda yana qayta kutubxonaga qiziqish uyg’ondi. 1986-yilgacha villaga kirish yo’lini topolmay ko’p sargardon bo’lishdi. Va nixoyat, 1765-yilgi ma’lumotlarni topib astoydil o’rganilishi natijasida Villaga tunnel orqali kirishni aniqlashdi. Villa kirish yo’llari qaytadan tozalandi. 1990-yilga kelganda qazish ishlari jadallashib ketdi. XVIII asrda aniqlay olinmagan ma’lumotlar ham oshkor bo’la boshladi. Binodan 4m balandlikdan ajoyib freska namunalari, shu bilan birga, dengizga chiqadigan yo’l, ustunlarda esa to’rtburchak teshiklar borligi aniqlandi. Qazish ishlari 2007-yilga qadar uzluksiz davom etdi. 2008-yili 2.800m² maydon Villaga tegishli deb, Italiya hukumati e’lon qildi va davlat muhofazasiga olindi, bu haqida David Vudley Pakkard o’z maqolasida bildirib ketgan, maqola Pakkard Gumanitar instituti tomonidan nashr etilgan. Pakkard Gumanitar instituti mutasaddilari David Vudley Pakkardning maqolasidan keyin hukumatdan 2008-yilning o’zida Villa qazish ishlarini qaytadan yana bir bor olib borish, so’nggi xulosalarni yozib, ishni
76 o’z nixoyasiga yetkazish uchun moliyaviy ko’mak so’rashadi. Lekin 2012-yilga qadar hukumat ko’p narsalarni ro’kach qilib yordam berishdan bosh tortib keldi. Oxiri, 2012-yili multi-spektral ko’rish apparati olib kelish uchun mablag’ ajratildi. U papiruslarni o’qishda infraqizil nur yordamida o’qishga yordam berardi. Va shu vaqtga qadar taxminan o’qib yurilgan qop-qora matnlar endilikda 90% o’qilishi osonlashib, siyohni qora kuyadan ajratish imkonini berdi. Ammo shuni ham aytish mumkinki, oxirgi texnologiyalar olib kelingan bo’lsa-da, papiruslarni haligacha to’liq o’rganib chiqishmagan, buning imkoni ham yo’q. Sababi, multi-spektral ko’rish apparati o’zidan zararli nur chiqaradi va o’rganayotgan tadqiqotchining hayotiga anchagina zararli hisoblanadi, undan tashqari, ko’p yillar 25-30m kul ichida yotgan papiruslar ham mo’rtlashib qolgani bois, maxsus tayyorgarliklarsiz ular bilan ishlab bo’lmaydi. 148
Villadagi hujjatlarni rasmiy ro’yxatga olish 1826-yili boshlangan edi. Unda 970ta o’ramda hujjat bo’lib, 340dan ortig’i kuchli portlash oqibatida deyarli kulga aylangan, 500tasiga esa shunchaki ziyon yetgan deb hujjatlar rasmiylashtirilgan edi. 1855-yili qayta bu yerdagi papirus o’ramlar rasman ro’yxatga olinishi boshlani, unda 1.756ta o’ramda papirus va uning bo’laklari mavjud bo’lsa, shundan o’qish mumkin bo’lgani 1.814tani tashkil qiladi deb hujjatlashtirilgan. 149
Gerkulenuemdagi tajribalar 1802-yili Neapol qiroli Ferdinand IV 6ta o’ramdagi papirusni Napoleon Bonapartga sovg’a qilib diplomatik muzokara taklif qiladi, Bonapart taklifga rozi bo’ldi. 1803-yili Franchesko Karelli tomonidan boshqa sovg’alar bilan papiruslar ham tashib ketiladi. Napoleon ular keltirilgach barini Fransiya institutiga Gaspar Monge va Vivant Denonlarni hujjatlarga mas’ul qilgan holatda topshirdi. 1810-yili 18 ta papirus qog’ozlarini Jorj IV yoyib o’qidi va ulardan 4 tasi Bodleian kutubxonasiga tuxfa qildi. Qolgan qismini barchasini Britaniya kutubxonasiga eltib berdi.
148
Maiuri, Amedeo. Herculaneum and the Villa of the Papyri. –Italy: ”Carthusia Edizioni”, 1974. –P. 35–39 149
Hornblower, Simon and Antony Spawforth. The Popularity of Epicureanism in Late–Republic Roman Society. – New York: ”Oxford Classical Dictionary”, 1996. –P. 3
77 XVIII asrda Abbot Piaggio papiruslardan nusxa ko’chiradigan mashina ixtiro qildi va imkon qadar jadallik bilan o’z ishini boshladi. 1802-yili , Neapol qiroli Ferdinand IVning buyrug’I asosida Jon Hayter ushbu jarayonga jalb etildi. 1802- 1806-yillar oralig’ida Hayter va Abbot 200 taga yaqin papiruslarni qisman o’qishga muvaffaq bo’lishdi. Kashf qilingan uskuna siyohni kuldan ajratishga ozgina yordam berardi, xolos. Shu uchun ish juda sekin va tadqiqotchilarning o’zlarida ham to’liq ishonch bo’lmagan holatda o’rganildi. Bu tajribalar Bodleian kutubxonasiga topshirilgan va “Oksford Faksimilesning Gerkulaneum papirusi” nomli bo’limida saqlanadi. 1816-yil yanvar oyiga kelganda Per-Klaud Molard va Roul Rozettelar Abbot Piaggioning mashinasida qaytadan papiruslarni tahrir qilishga kirishadilar. Hamma tadqiqotlar juda yaxshi o’tadi ammo oxirgi kuni butun boshli tajriba yonib ketadi, buning sababi, hozirga qadar noma’lum. 1877-yili papiruslar Luvrga keltirildi va yana bir bor ularni o’rganishga urinishdi. Ammo bus safar ham urinishlar besamar ketdi. XX asrning o’rtalariga kelganda, o’ramlarning 585tasi to’liq o’qilgan, 209tasi qisman o’rganilgan, 200tasini o’qishni imkoni yo’q deb topilgan va 150tasi nashr qilingan edi. Saqlanib qolgan qo’lyozmalarning asosiy qismi Neapol Milliy Arxeologiya muzeyida joylashgan. 1969-yili Marselo Gigante “Gerkulenuem papiruslarini o’rganish xalqaro markazi”ga asos soldi. Bu markazda Papirus Villasiga doir ishlar qaytadan ish boshladi va tez orada kata yutuqlarga erisha boshladi, xususan, 300 ta matnni to’liq o’qishga erishildi. 1999-yili bir nechta spektral tasvirlash (MSI) metodlari qo’llanildi, 2011-yil 4-iyul kunida esa olimlar Papirus villasini o’rganishdagi o’zimizni oldimizga maqsad qilib olgan vazifamiz to’laligicha bajarildi, deb butun dunyoga e’lon qilishdi. 2007-yildan boshlab Papirologiya Instituti olimlari Kentukkida eksponatlarni o’rganish bo’yicha ish boshladilar.
78 2009-yili Fransiya Instituti bilan birgalikda papiruslarni X-ray micro- komputer tomografiya (mikro-KT)dan o’tkazilib, papiruslarni o’zini o’rgandilar. Va shu paytga qadar ularni chirimay saqlanib qolishligiga papiruslarni uglerodga to’yintirilgani aniqlandi. 2015-yilga kelganda Milliy tadqiqot kengashi institutining Mikroelektronika va Mikrosistemalar mutaxassisi doktor Vito Mosella boshchiligidagi bir guruh (CNR-IMM) olimlar X-ray bosqich-kontrast tomografiya (XPCT )ni kashf etdilar va buni papiruslarda sinovdan o’tkazdilar. Bu tajribada papirusdagi sirli yozuvlar borligi aniqlanishi asosiy maqsadi edi va tajriba muvafqqiyatli o’tdi. 150
kutubxonalari ichida o’zining nazokati bilan nom chiqargan kutubxona deyish mumkin, o’zida juda ham ko’plab hujjatlarni jamlagan ushbu arxiv-kutubxona Yuliy Sezarning qaynotasi tomonidan rejalashtirilib, qurilgan kutubxona hisoblanadi. Kutubxonaning o’ziga xos muhim jihati shundaki, kutubxonada faqatgina hujjatlar, kitoblar bo’lmagan balki, noyob buyumlar ham o’rin olgan va asosan, olimlarning muzokaralaridan iborat bo’lgan bo’limlar ham mavjud va yana pairusdangina tshkil topgan jahondagi yagona kutubxona hisoblanadi.
150 Bukreeva I. Enhanced X–ray–phase–contrast–tomography brings new clarity to the 2000–year–old ‘voice’ of Epicurean philosopher Philodemus. –Italia:”AWD Group”, 2016. –P. 40–45 79 XULOSA
Bitiruv malakaviy ish mavzusi “Jahonning ilk arxiv-kutubxonalari tashkil topishi va rivojlanish tarixi” deb nomlanadi. Bu mavzu bo’yicha o’zbek tilida hozirga qadar hech qanday ilmiy ish qilinmagan va arxivshunoslik yo’nalishida o’qiyotgan talabalar eng qadimgi dunyo tarixi arxivlari, kutubxonalari, hujjatlari, yozma manbaalarini o’rganishda, seminar mavzulariga tayyorlanish jarayonlarida bir muncha qiyinchiliklarga duch kelardi, aynan shu masalani ozgina bo’lsa-da ijobiy tomonga o’zgartirish maqsadida ushbu mavzuni tanladik hamda uzoq izlanishlarimiz natijasida xorijiy manbalarda eng qadimgi dunyo kutubxonalaridan tortib arxiv manbalarigacha ko’plab ilmiy izlanishlar, tadqiqotlar, arxeologik qazish ishlari olib borilgani va juda ham ko’plab ilmiy kitoblar, maqolalar chop ettirilganini ko’rdik. Xususan, Oshshurbanipal saroy kutubxonasi haqidagi izlanishlar hamon davom etmoqda va aytish mumkinki, oxirgi 100 yil ichida tadqiqotchilar bu matnlar ichidan juda ajoyib bo’lgan yangidan yangi ma’lumotlar topaveradilar, sababi kutubxona fondi katta bo’lish bilan birga juda murakkab, qiziqarli va zavqli. Ishonamanki, nafaqat xorijliklar balki, Markaziy Osiyodan ham olimlar borib matnlar ustada tadqiqotlar olib borib ijobiy natijalarga erishadilar. Xattusa saroy kutubxonasidagi hujjatlarning bus-butun saqlangani ham mo’jizaning o’zi deb olimlar qayd etib o’tgani bejiz emas, axir ana shu matnlar orqali biz necha zamonlar yo’qlik qa’riga singgan buyuk sulola haqida to’liq ma’lumotga ega bo’ldik, ammo shu o’rinda bir narsani ham ta’kidlab o’tish lozim, bu podshohlik haqida qanchalik ko’p ma’lumot bo’lmasin, nechundir uni o’rganuvchilar soni u qadar ko’p emas. Umid qilamizki, bu arxiv kutubxona faoliyatiga doir kitoblar ham yaqin kunlarda nashr ettiriadi va o’z o’quvchilari topadi. Buyuk Aleksandriya kutubxonasi, bu kutubxona hozirgi zamonaviy kutubxonalarimizning ishlash jarayoniga o’zining tuganmas tajribalarini qoldirib ketgan “Oqsoqol kutubxona” hisoblanadi, kutubxona yo’qlikka singgan deb o’rgandik, ammo bu noto’g’ri, sababi, kutubxona haqidagi manbalar bo’lmaganda biz u haqida bilaolarmidik, to’g’ri uning qay ko’rinishda bo’lgaligi haqida 80 faqatgina olimlarning yozma adabiyotlaridangina bilib olamiz, biroq ana shuning o’ziyoq zamonamizning kutubxonalari uchun tamal toshi emasmi?! Hamma ham xato qiladi, hattoki biz sevgan insonlar ham, arxiv-kutubxonani o’rganish jarayonida uning bir marta qilgan xatosi, o’zi kabi faoliyat yuritayotgan kutubxonani ish jarayonini to’xtatishga bo’lgan harakati uni noaniqliklar ichra olib ketgan degan xulosaga keldik lekin baribir u antik davrdagi eng ulkan arxiv- kutubxonadir. Ko’hna dunyo arxiv-kutubxonalari ichida ikkinchi o’rinda turgan ushbu kutubxona “Dunyo marvaridi” degan nom bilan turadi. Pergamon kutubxonasi oddiygina bir uyda tshkil etilib, ulkan inshootga ko’chirilib ish faoliyatini o’sha yerda muvaffaqiyatli davom ettirgani tahsinlarga sazovor va hatto dushmanlar har yo’l bilan uni to’xtatmoqchi bo’lganlaridan ham oqillak ila yo’l topa olgani va shu kashfiyotining o’zi uni dunyo sahnasida o’ziga munosib o’rin yaratib olganidan dalolat desak mubolag’a bo’lmaydi. Antioxiya saroy kutubxonasihaqida Kostantin Orientis so’zlariga qaraganda, kutubxona ham, muzey ham 507-yil iyul oyida Tiberiy davrida yer yuzidan shupurib tashlandi. 151 Lekin kutubxona faoliyati va undagi saqalangan hujjatlar haqida ma’lumotlar bizning davrimizga qadar saqlanib qoldi. Bundan tashqari ushbu kutubxona-arxiv xazinasi keyinchalik yuzaga kelgan ko’plab kutubxona va arxivlar uchun ham ma’lumot manbai bo’lib hizmat qildi va o’z o’rnida aytish kerakki, har bir kutubxona faoliyati jarayonida o’zdan yorqin bir iz qoldirib ketgani sababli ham ayni kunda biz ularning tarixini o’rganmoqdamiz. Selsus kutubxonasi deganda o’g’ilning otaga bo’lgan hurmatining yorqin ifodasi ko’zga tashlanadi, qullarning qiynagan zodagonlar haqida tarixda juda ko’p o’qiganmiz biroq Selsus siymosi bizga o’sha zamonda ham yaxshi odamlar bo’lganligini isbotlab beradi. Antik dunyoda ko’plab kutubxonalar bo’lgan lekin ularning aksar qismidan faqatgina zodagonlar, qirol oilasiga mansublar
151
Thompson J.W. Ancient Libraries. –California: “University of California Press”, 1940. –P. 55
81 foydalanishgan ammo Selsus kutubxonasiga oddiy xalq ham kiraolgan, shu sabab ham Selsus kutubxonasini o’rganuvchilar u haqida doim ijobiy fikr bildiradilar. “Matonatning yorqin ifodasi” biz ushbu kutubxona faoliyatini o’rganish jarayonida shu xulosaga keldik. Konstantinopol saroy kutubxonasi o’zini buyuk Aleksandriya kutubxonasining vorisi deb hisoblagan va shu vajdan o’zini har qachon g’urur bilan tutishga o’rgangan, balki shu sabab, boshiga juda ko’plab fojealar tushsa ham qayta-qayta o’zini tiklab olishga intilgan va doim buni uddasidan chiqqandir, toki Usmonli turklar imperiyasi qaqshatqich zarbani bermaguncha va ammo shunday bo’lgan taqdirda ham biz avlodlarga arxiv- kutubxonaning 70-80% kitoblari, hujjatlari yetib kelgandir. Papirus villasi yoki Gerkulenium arxiv-kutubxonasi, bu ko’hna dunyo kutubxonalari ichida o’zining nozikligi, nafosati bilan nom chiqargan kutubxona deyish mumkin, o’zida juda ham ko’plab hujjatlarni jamlagan ushbu arxiv- kutubxona Yuliy Sezarning qaynotasi tomonidan rejalashtirilib, qurilgan kutubxona hisoblanadi. Kutubxona faoliyatidan shu narsa ma’lum boldiki, kutubxona nafaqat o’qish zali, balki, ruhan dam olish, orom olish maskani hamdir, buni Papirus villasi misolida yuqorida ko’rib o’tdik. Bu maqola yoki kitobni o’rganish jarayonida ulardagi manbalarning, xulosalarning ham turli-tuman ekanligiga guvoh bo’ldik. Ularning ayrimlarini ushbu bitiruv malakaviy ishida ham keltirib o’tdik, umuman olganda ushbu tadqiqotni yozish jarayonida juda ham ko’p narsalarni o’rgandik deb ayta olaman va aytish mumkinki, har bir kutubxonaning o’zga xos bo’lgan ijobiy xususiyatlari, olimlarning ish faoliyati jarayoni va ulardagi farqlarni ham ko’rdik. Ushbu bitiruv malakaviy ishi yuzasidan quyidagi takliflarni berish mumkin: 1. Jahondagi ilk arxiv-kutubxonalar faoliyatini yanada chuqurroq o’rganib zamonamiz arxiv-kutubxonalariga ham tadbiq etish; 2. Ilk arxiv-kutubxonalar faoliyatiga doir tadqiqotlarni yanada kengroq o’rganish;
82 3. Dunyodagi dastlabki hujjatgohlarning xorij mamlakatlarida chop ettirilgan maqola, kitoblar, fikr-mulohazalarni o’rganib, solishtirish va uni talabalarga ham e’lon qilishni taklif etamiz. |
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish