II BOB. G’ARB DAVLATLARIDA TASHKIL ETILGAN ILK
ARXIV-KUTUBXONALAR
2.1. Yunon polislari arxiv-kutubxonalari: Pergamon va Antiox saroy
kutubxonalari faoliyati
Qadimgi Yunoniston. Qadimgi Yunoniston –Bolqon yarim orolining janubi
Egey dengizidagi orollar, Frakiya sohillari, Kichik Osiyoning gʻarbidagi dengiz
sohilida joylashgan qadimiy yunon davlatlari hududining umumiy nomi.
Arxeologik maʼlumotlarga koʻra, Yunoniston hududida odamlar paleolit
davridan yashab kelmoqda. Xalkidika yarim orolidan neandertal odamining bosh
suyagi chiqqan. Neolit davrida Yunoniston aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan
shugʻullanib, oʻtroq hayot kechirgan. Yunonistonning jez davri madaniyati shartli
ravishda Krit-miken madaniyati yoki Egey madaniyati deb ataladi. Mil. avv III
ming yillikda Yunoniston etnik tarkibi rangbarang (pelasglar, leleglar va
boshqalar) boʻlgan; ularni protoyunon qabilalari–axeylar, ioniyaliklar siqib
chiqarib oʻz tarkiblariga singdirib yuborganlar. Mil. avv taxminan XX-XVII
asrlarda Krit orolida axeylarning ilk davlatlari (Knos, Fest, Agia Triada, Mikena,
Tirinf, Pilos va boshqalar) barpo etilgan. Mil. avv taxminan 1260- yil Mikena,
Tirinf va boshqa davlatlar Troyani bosib olib, uni vayron etishgan. Doriy
qabilalarining kirib kelishi (mil. avv taxminan 1200-yil) oqibatida davlatlar
parchalanib, urugʻchilik munosabatlari jonlangan. Mil. avv IX asrga kelib
Shimoliy Yunonistonda –eoliylar, Oʻrta Yunoniston va Peloponnesda –doriylar,
Attika va orollarda–ioniyaliklar istiqomat qilgan. Mil. avv VIII-VI asrlarda
yunonlar Oʻrta dengiz, Marmar va Qora dengiz sohillarini kolonizatsiya qilganlar.
Bu davrda Yunonistonda polislar (shahar-davlatlar) shakllangan. Dehqonlar va
hunarmandlarning urugʻ zodagonlari bilan kurashi natijasiga qarab polisdagi davlat
hokimiyati yo demokratik (Afinada) yoxud oligarxik (Sparta, Krit orollarida)
tarzda boʻlgan. Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan polislarda (Korinf, Afina va
boshqalar) qulchilik keng tarqalgan; Sparta, Argos va boshqalarda urugʻchilik
tuzumi qoldiqlari saqlanib qolgan. Mil. avv VI asrda polislar Sparta boshchiligida
Peloponnes ittifoqiga va Fiva rahbarligi ostida Beotiya ittifoqiga birlashganlar.
50
Mil. avv V –IV asrlar polislarning eng ravnaq topgan davri sanaladi. U yunon-fors
urushlarida (mil. avv 500-449) yunonlarning gʻalabasi natijasida Afinaning
yuksalishi va Delos ittifoqining (Afina boshchiligida) barpo etilishi bilan bogʻliq
boʻlgan.
Perikl hukmronligi davri (mil. avv 443–429) Afina kuch-qudratining eng
kuchaygan, siyosiy tuzumning eng demokratlashgan va madaniyatning ravnaq
topgan davri hisoblanadi. Afina Yunonistonning asosiy iqtisodiy va madaniy
markaziga aylanadi, u dengizda hukmronlikni oʻz qoʻliga olgan. Afina bilan Sparta
oʻrtasida Yunonistonda gegemon boʻlish, savdo yoʻllariga egalik qilish uchun
kurash Peloponnes urushi (mil. avv 431–404)ga olib kelgan, u Afinaning
magʻlubiyati bilan tugagan. Spartaning yunon davlatlari ichki ishlariga aralashuvi
mil. avv 395–387 yillardagi Korinf urushini keltirib chiqargan. 4-asrda Fiva
vaqtinchalik yuksalgan. Levktra jangida (mil. avv 371-yil) fivaliklar Sparta
qoʻshinini tor-mor keltirishgan. Mil. avv IV asr oʻrtasida Yunonistonning
shimolida Makedoniya yuksalgan. Uning podshohi Filip II Xeroneya jangida (mil.
avv 338-yil) yunon shaharlari koalitsiyasi ustidan gʻalaba qozonib Yunonistonni
tobe’ etgan. Aleksandr (Iskandar) saltanati parchalangach, ellinizm davrida (mil.
avv III-II asrlar) Yunonistonda hukmron boʻlish uchun kurashayotgan
harbiylashgan tipdagi davlatlar va ittifoqlar koʻp boʻlgan (Makedoniya, Axey
ittifoqi, Etoliya ittifoqi). Mil. avv 197-yil Kinoskefal jangida Rim qoʻshinlari
Makedoniya ustidan gʻalaba qozongach, Rim Yunonistondagi oligarxiyani
quvvatlab, mamlakatning ichki ishlariga aralasha boshlaydi. Mil. avv 148-yil
Makedoniya, Illiriya va Epir Rim provinsiyasiga aylantirilganlar. 146-yildan (Axey
ittifoqi rimliklar tomonidan tor-mor etilgandan soʻng) Yunoniston Rimga tobe
boʻlgan faqat nomiga Afinagina erkin shahar deb hisoblangan. Milodiy IV asrdan
Yunoniston Vizantiyaning asosiy tarkibiy qismini tashkil etgan.
89
Qadimgi
Yunoniston madaniyati. Pergam kutubxonasi. Pergam kutubxonasi Turkiyaning
89
Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси 10–жилд. –Т.: “Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси” Давлат
илмий нашриёти, 2000. –Б. 321
51
Pergam shahrida joylashgan bo’lib, antik davrdagi eng ulkan kutubxonalardan biri
edi.
Pergam shahri, Pergam yoki Pergamon, Kichik Osiyoda joylashgan qadimiy
yunon shaharlaridan biri edi. Pergamon qadimgi Yunonistonning boy va qudratli
shaharlaridan biri bo’lgan Aeolis viloyatida joylashgan. U hozirgi Egey
dengizining burnidan 26km (16milya) uzoqlikda Kaychuk daryosining shimoliy
qismidagi shimoli-g’arbiy Bergama shahri (zamonaviy nomi Bakirchay)ga to’g’ri
keladi.
90
Uning kishida zo’r taassurot qoldiradigan ko’plab obidalari hali ham
sayyohlarni o’ziga jalb qiladi, ayniqsa, Pergamon Qurbongohini bu yerdagi
inshootlarning shohi deyish mumkin.
91
Pergam muhim shahar bo’lganligi haqida
Yangi ahdda ham yozib qo’yilganligi to’g’risida Vahiy kitobida keltirilgan, bu
haqida Janob Jonning “Yetti vahiy cherkovi” nomli maqolasidan ma’lum. Unda
“Pergamon shahri Osiyodagi yetti cherkovidan biri bo’lgan” deya keltirilgan.
92
Pergam shahri va uning arxeologik topilmalari turkiyalik arxeologlar
tomonidan juda katta qiziqishlar bilan o’rganilgan.
93
Pergamon Qirolligini qadimgi yunonlar davrida Attalid sulolasi mil. avv III
asrda (mil. avv 281-133) boshqargan bo’lib, Pergam shohi Eumenes II davrida
ma’muriy markazga birlashgan. Undan oldin esa, mil. avv 399-yili forslar
podshohi shaharga bosqinchilik uyushtiradi lekin mil. avv 362-yilgi jiddiy
qo’zg’olondan keyin mahalliy aholiga vatani qaytarib beriladi. Mil. avv 301-yilga
qadar Lisimax qirol bo’ladi. U Buyuk Aleksandrning eng yaqin safdoshlaridan biri
bo’lgan. Makedonskiy vafotidan so’ng Pergam shahri atroflarini va nixoyat,
Pergamonni ham o’z tasarrufiga olgan edi. Mil. avv 281-yilda esa Attalid
sulolasidan bo’lgan Filaterius bir urinish bilan shaharni qo’lga kiritadi va o’z
sulolasini barpo qilishga kirishadi. Mil. avv 261-yili jiyani Emenues I (mil. avv
263-241)ni merosxo’r etib tayinlaydi, undan keyin taxtga Attalus I (mil. avv 241-
197) o’tiradi. Rim Respublikasi bilan ittifoq tuzgan bo’lsa, makedoniyaliklar bilan
90
Peter. Bergama (Pergamum)–Akhisar (Thyatira). –London: “Penguin Global”, 2007. –P. 168
91
Kekeç, Tevhit. Pergamon. –Turkey, Istanbul: ”Hitit Color”, 1989. –P. 223
92
Kosmetatou, Elizabeth. The Attalids of Pergamon. –Oxford: “Blackwell”, 2003. –P. 159–174.
93
Nagy, Gregory. The Library of Pergamon as a Classical Model. –Cambridge: “Trinity Press International”, 1998.
–P. 185
52
ham aloqalarni mustahkamlagan. Mil. avv 133-yili Attalus IIIning o’limidan so’ng
o’g’li Emanues IIga Pergam shahri meros bo’lib qoldi lekin shu bilan birga Pergam
shahrini madaniy boyliklarini Rim respubliksi qo’l ostiga o’tishini ham vasiyat
qiladi, bu bilan u fuqorolar urushini oldini olmoqchi edi.
94
Usmonli turklar
imperiyasi kelguniga qadar Attalidlar sulolasi Rim Respubliksi qo’l ostida bo’ldi.
Eumenes IIning hukmronligi davrida Pergam 200.000 dan ortiq aholisi bilan
bir boy, tezlik bilan rivojlanayotgan shahar edi. Unga madaniyatli shaharlar
qatorida faqatgina Aleksandriya va Antioxiya shaharlari raqobatchi edi. Pergam
shahrida haykaltaroshlik va me’morchilik nixoyatda yaxshi rivojlangan, xususan,
Buyuk Pergam Altarini misol qilib keltirishimiz mumkin.
Attalid sulolasini tarafdori Rim bo’ldi. Attalus I davrida Rim bilan ittifoqlar
yanada mustahkamlandi, shu bilan birga Filipp V Makedonskiy bilan ham I-II
makedon urushlari davrida ittifoq tuzildi. Bu do’slik shartnomalar Emenues II (mil.
avv 197-158) davrida ham davom etdi.
Mil. avv 188-yili Fileterus tashkil etgan hududga nisbatan sezilarli darajada,
taxminan 21 gektarga (52 akr)ga Qirollik maydoni kengaydi. 1 yildan so’ng,
Qirollikda yangi shahar devori 4km (2.5 chaqirim) qilib 90 gektar (220 akr)ga
qurila boshlandi.
Attalidlar sulolasi hokimiyatni aql va saxiylik, sahovatpeshalik bilan
boshqargan. Ko’pgina hujjatlar ham Attalid sulola vakillarini shaharlarni o’sib-
rivojlanishi tarafdorlari bo’lganlarini va o’zlari shaxsan hunarmandlar bilan
suhbatlashib shahar qurilishiga nimalar zarurligi haqida fikrlar berishgani va
chiroyli bino, inshootlar qurish uchun boshqa shaharlarga ularni yuborishgani
haqida guvohlik beradi. Ular ham antik yunon madaniyatini asrashga harakat
qilganlar va yunon shaharlarini mustaqilligini saqlab qolishiga ruxsat berganlar,
masalan, Delfi, Delos, Afina shunday shaharlardan edi. Attalid sulolasi bosqinchi
keltlarni tor-mor keltirdi. Keyin esa ular Pergamonni Akropolga qaytarishni niyat
qildilar. Attalus III (mil.avv 138-133) vafotidan oldin merosxo’rlariga fuqorolar
94
Encyclopædia Britannica Online, www.britannica.com/eb/, accessed on April 16, 2007
53
urushini oldini olish maqsadida Pergamon madaniy boyliklarini Rimga berishlikni
vasiyat qiladi. Shahar III asrga kelganda 262-yilgi kuchli zilzila oqibatida o’z
xusnini, fayzini yo’qotdi. Oradan ko’p o’tmay gotlar tomonidan batamon vayron
qilindi.
Akropol yuqori qismida mavjud mashhur tuzilmalar quyidagilarni o’z ichiga
oladi:
1. 10.000 kishi sig’ishi mumkin bo’lgan qadimgi yunon teatri;
2. Trayan ibodatxonasi;
3. Afina ibodatxonasi;
4. Pergam kutubxonasi
5. Shoxona saroylar;
6. Pergam qahramon shohlari, ayniqsa, Attalus I va Emenes II maqbararalari;
7. Dionis ibodatxonasi;
8. Yuqori Agora
9. Roman murakkab usuldagi hammomlari;
10. Qahramon Diodorus Pasporos haykali;
11.
Qurol-yarog’ ombori.
Yuqori Akropolda joylashgan Pergam kutubxonasi qadimgi yunon
sivilizatsiyasining eng zo’r ikkinchi rivojlanishida turtki bo’lgan.
Akropolning quyi qismi quyidagi tuzilmalarni ega:
1. Yuqori gimnaziya;
2. O’rta gimnaziya;
3. Quyi gimnaziyasi;
4. Demeter ibodatxonasi;
5. Gera ibodatxonasi;
6. Attalus uyi;
7. Quyi agora;
8. Emenues darvozasi.
95
95
Cristian Violatti. Pergamon. –England: “the University of Leicester”, 2015. –P. 14
54
Rim va Pergamon. Pergamda har kim Rimning ustunligini har doim tan
olishardi. Lekin Aristonikus Attalusning akasi o’g’lini qirol qilish niyatida
Blossiusda kam sonli aholi bilan isyon uyushtiradi, shu bilan birga Rim konsulini
ham o’ldirishni rejalashtiradi biroq mil. avv 129-yili Perparne tomonidan isyon
bostiriladi va Aristonikus taqdiri Rimda hal qilinadi. Shundan so’ng Pergam
Perperna vorisi Aqulliusga Rim atrofidagi Pont va Kappadokiya yerlari beriladi.
96
Pergam juda qisqa fursat Rim poytaxti ham bo’ldi.
97
Pergam kutubxonasi, Plutarxning asarlariga qaraganda, Pergam bir uy bo’lib,
unda taxminan 200.000 matnlar bo’lgan, lekin bundan boshqa ma’lumot hech bir
yerda uchramaganligidan, Plutarx kutubxonaning hisobini berishda mubolag’a
qilgan deyiladi. Bu qadimiy dunyodagi eng muhim kutubxonalar qatorida bo’lib,
Emenues II tomonidan Akropolning shimoliy qismi oxirida qurilgan. Aleksandriya
kutubxonasidan keyin ikkinchi bo’lib qurilgan bo’lib, olimlar mashhurlik bobida
ham dunyoda ikkinchi o’rinda turishini e’tirof etadilar. Pergam shahar
maslahatchisi Flavia Melitene va uning rafiqasi kutubxonani ta’minlashda asosiy
homiylardan edi. Shuningdek, maslahatchi kutubxonaga sovg’a sifatida Adrian
haykalini ham taqdim etdi. Bu kutubxona mustaqil faoliyat yuritgani haqidagi
ma’lumotlar hali aniq bo’lmagan taqdirada ham, Artemon kutubxonasi dastlabki
paytlarda yordam bergani ma’lum. Bugung kunda qanchalar ko’p izlanishlar olib
borilganiga qaramasdan kutubxona to’plamlari, aniq hajmi, katalogini aniqlashni
iloji yo’q.
Tarixiy hisob-kitoblarga qaraganda, kutubxonada asosiy o’qish xonasida
ulkan kitob javonlari joylashtirilgan edi. Xonada havo bir me’yorda aylanishi
uchun javonlar orasida va devorlar orasida ham ma’lum teshiklar bo’lgan, ya’ni
Kichik Osiyoning iqlimi juda issiq, shu bilan birga nam havo oqimi ham mavjud
bo’lgan joyda kitoblarni saqlashda yaxshi vosita hisoblanadi. Bitta haykal-Afina
(donolik ma’budasi) asosiy o’qish xonasida turardi. Shuni ham alohida ta’kidlash
joiz, Attalus II (mil. avv 160-139) kutubxona, o’qituvchilarga nisbatan juda ham
96
Sarah Yeomans. Ancient Pergamon. – Washington: “Harvard University Press”, 2016. –P. 22
97
Jeremy Norman. The Library of Pergamum (Pergamon) is Founded (197 BCE – 159 BCE). –England: “Pinguin
Global”, 2017. –P. 45
55
sahovatpeshalik qiladi-xalqdan yig’ilgan soliqning salmoqli qismini va shaxsiy
o’zining hisobidan ham juda katta miqdorda pul ajratadi.
98
Qo’lyozmalar dastlabki paytlarda Aleksandriyadan buyurtma asosida
keltirilgan papiruslarga yozilar va o’rab tokchalarda saqlanardi. Pergam shahri
Kichik Osiyoda ishlatiladigan pergament qog’ozini ishlab chiqarish markazi edi.
Oldinlari Aleksandriya kutubxonasidan papirus olardilar lekin bir afsonaga ko’ra,
Aleksandriya kutubxonasi vakillari papirus berishni, ularning kutubxonasini
faoliyatini tugatish maqsadida, to’xtatib qo’yadilar. Shundan so’ng Pergam
kutubxonasidagi kutubxonachilar uzoq o’ylab, papirusning o’rniga o’zlarida
pergament qog’ozi ishlab chiqarishga harakat qiladilar va natija kutilganidan ham
a’lo darajada chiqadi, endilikda kutubxona hujjatlari qog’ozi o’z xom ashyolaridan
bo’lgandi va buning uchun Buyuk Aleksandr kutubxonasiga cheksiz
minnatdorchiliklarini bildiradilar. Pergament-mil. avv II asrda xat yozish uchun
xizmat qiladigan material pergament tayyorlana boshlangan Pergam shahri
nomidan olingan bo’lib, uni 2 ta ma’noda qo’llash mumkin:
1) maxsus ishlov berilgan mol va choʻchqa terisi; doira, doʻmbira, baraban va
baʼzi mashina detallari uchun ishlatilgan;
2) sulfat kislota (H2SO4) bilan ishlov berilgan qogʻoz; shaffof, yogʻ va suvni
oʻtkazmaydi. Materiallarni oʻrashda, izolyasiya materiali sifatida va boshqa
maqsadlarda ishlatiladi.
99
Shunday qilib, pergament qog’ozini ishlab chiqarish
kengaya borgani sari shahar dong’i ham butun dunyoga yoyila bordi va hozirga
qadar Pergam shahrining nomi abadiyatga muhrlandi.
100
Pergam kutubxonasiga e’tiborning pasayishi. Pergam Qirolligi mil. avv 133-
yili rimliklar qo’liga o’tganidan so’ng kutubxonaga bo’lgan e’tibor ham o’z-
o’zidan pasaya bordi. Mil. avv 47-yili Ptolomey lashkarlari kutubxonani kulini
ko’kka sovurishgach, ayrim ma’naviyati yuksak amaldorlar tomonidan ilm
maskanini tiklashga urinishlar bo’ldi lekin iloji bo’lmadi. Mil. avv 43-yili esa
Mark Antoniy 200.000 o’ramdagi hujjatlarni yig’ishni buyurdi va ularni yangi
98
Sarah Yeomans. Ancient Pergamon. –Washington: “Harvard University Press”, 2016. –P. 23
99
Carleton L. Brownson. Xenophon in Seven Volumes. – Cambridge: ”Harvard University Press”, 1918. –P. 88
100
Hansen, Esther V. The Attalids of Pergamon. –New York: “Cornell University Press”, 1971. –P. 35
56
rafiqasi Kleopatraga sovg’a qildi. Imperator Avgust o’limidan so’ng Pergam
kutubxonasida asosan nasroniylar davriga oid o’ram qog’ozlar qoladi. Ammo
tarixchilar ko’p ham bu kutubxonaga keyingi paytlarda e’tibor qaratavermaydilar.
Ko’p muddat shahar ham, kutubxona ham anchayin qarovsiz holatga kelib qoladi,
nixoyat 117-yilga kelib imperator Adrian davrida bu yerda qurilish ishlari
boshlanib ketdi-katta ibodatxonalar, stadion, bitta teatr, katta forum, amfiteatrlar
bunyod etildi. Shahar ichida maqbara qurish ta’qiqlandi. Asklepis nomli shifo
xudosi nomiga katta bir mineral suvli luks xonali kurort barpo etildi. Bu maskan
Rim dunyosining eng mashhur va sevimli davolash va shifo markaziga aylandi,
antik davr mashhur tabiblari Galen, keyinchalik Gippokrat Pergam shahrida
tug’ilgan, Asklepin qoshida tashkil etilgan maktabda o’qiganlar va o’sha
shifoxonada o’z faoliyatlarini davom ettirganlar. Asklepimning tuzilishi
quyidagicha edi:
1. Rim teatri;
2. Shimoliy Stoa;
3. Janubiy Stoa;
4. Asklepios ibodatxonasi;
5. Yumaloqbinoli davolash markazi;
6. Bahorgi davolanish bo’limi;
7. Bir yer osti o’tish yo’li;
8. Kutubxona;
9. Bir ustunli ko’cha.
101
Kutubxona doimiy faoliyatini olib borishi jarayonida butun dunyo olim-u
fuzalolarini o’ziga jalb qilgan va xalq ichida uni yana “Yengilmas kutubxona” deb
ham ataganlar. Kutubxona qoldiqlari Artemis Muqaddas binosi, Pergamon shahrini
kutubxonaga yaqin joylaridan hamda Akropoldan uncha uzoq bo’lmagan
qadamjolardan joylashgan.
102
101
Cristian Violatti. Pergamon. –England: “the University of Leicester”, 2015. –P. 15
102
Kekeç, Tevhit. Pergamon. –Turkey, Istanbul: ”Hitit Color”, 1989. –P. 225
57
Pergamon Qirolligida e’tiborga loyiq odamlar Pergamon kutubxonasida ham
o’z nomlarini tarixda qoldirganlar, ularning ayrimlari quyidagilardir:
1.Epigonus (mil. avv 3-asr), yunon haykaltaroshi;
2.Pergam Andronikka (mil. avv 2-asr), Attalid elchisi;
3.Pergamon Hegesinus (taxminan mil.avv 160-yil) akademik faylasuf;
4.Pergamon Sosus (mil. avv 2-asr) yunon mozaika rassomi;
5.Apollodorus (mil. avv 1-asr) Avgust notiq va o’qituvchisi;
6.Pergamon Kratippus (mil. avv 1-asr) faylasuf
7.Pergam Antipa (mil. avv 1-asr), nasroniy shahid va Sankt;
8.Aelius Nicon (milodiy 2-asr), yunon me’mori va quruvchi;
9.Pergamon Aeschrion uchun (2-asr), shifokor Galenning o’qituvchisi;
10.Galen (taxminan 129-200 / 216-yil), yunon shifokori.
103
Ko’hna dunyo arxiv-kutubxonalari ichida ikkinchi o’rinda turgan ushbu
kutubxona “Dunyo marvaridi” degan nom bilan turadi. Pergamon kutubxonasi
oddiygina bir uyda tshkil etilib, ulkan inshootga ko’chirilib ish faoliyatini o’sha
yerda muvaffaqiyatli davom ettirgani tahsinlarga sazovor va hatto dushmanlar har
yo’l bilan uni to’xtatmoqchi bo’lganlaridan ham oqillak ila yo’l topa olgani va shu
kashfiyotining o’zi uni dunyo sahnasida o’ziga munosib o’rin yaratib olganidan
dalolat desak mubolag’a bo’lmaydi.
Antioxiya kutubxonasi. Mil. avv III asrga kelganda Antioxiyada kutubxonaga
va kutubxonachilarga bo’lgan talab yuqorilab ketdi.
104
Natijada, Antioxiya Saroy
kutubxonasi taxminan mil. avv 221-yil atrofida Salavkiylar imperiyasining
imperatori Antiox III buyuk Antiox (Aleksandr Makedonskiy imperiyasi davlat
vorisi) tomonidan tashkil qilishga farmon berildi. Antioxiya hozirgi Turkiyadagi
Antakya shahri. Kutubxonani qadimgi Suriya yerlaridan tadqiqotchi olimlar kashf
qildilar. Eyforion Halkida, qadimgi gretsiyalik aql-idroki yuqori, nufuzli shoir juda
katta qiyinchiliklar evaziga Antioxiyada Saroy kutubxonasini tashkil qilgan. U,
shuningdek, Buyuk Antiox IIIning o’limiga qadar asosiy kutubxonachisi bo’lib
103
Richard Evans. A History of Pergamum: Beyond Hellenistic Kingship. –London: ”Bloomsbury Academic”,
2012. –P. 100
104
Lamb, Annette. Antiochepedia Musings Upon Ancient Antioch: The Museion. –Berlin: “Wissen”, 2008. –P. 33
58
xizmat qilgan. Manbalarning xabar berishicha, nafaqat Antiox kutubxonasi balki,
shaharning o’zi ham o’sha paytdagi poytaxt Pergamondan ham anchayin nufuzi
baland edi.
105
Antoix Saroy kutubxonasi milodiy 363-yili xristian imperator Yupiter
tomonidan shahar bilan birgalikda vayron qilindi, uning ayoli shaxsan o’zi
kanizaklari bilan shaharga keladi va kutubxonaga o’t yoqishlarini buyurib, qah-qah
otgancha tomosha qiladi, shahar aholisi esa bu holatni darg’azab bo’lib
kuzatishdan nariga o’taolmaydilar. Bu voqeaga Yohannes Hann “zo’ravonlik va
diniy nizo” deb o’z fikrlarini beradi:
“Jovian u Biroq Antiochians ma’qul bo’lish uchun so’radim, chunki, u
butunlay :. Nafaqat shirk olmadi, balki nasroniylar bir qo’pol harakat qilib, bu
talqin, Julian kutubxona aylanadi edi Traianeum, vayron buyurdi.”
Antioxiya Saroy kutubxona Masihiy, xristian bo’lmagan salafiylar,
“betavfiq”larning sa’y-harakatlari bilan “gunohkor” adabiyotlar bilan to’ldirilgan
edi. Imperator Yulian ularni barini yo’qotishga harakat qilgan ammo bu
to’plamlarning bir qismi keyinchalik 361-yili imperator xristian imperatori Yulian
tomonidan murtad deya e’lon qilib o’ldirilgan butparast, Buyuk Aleksandriya
kutubxonasining a’zosi Gregoriy tomonidan asrab-avaylanib Aleksandriya
kutubxonasiga foydalanish, saqlash uchun keltirilgan asarlar Gregoriy bilan birga
rixlatga yo’l olishgan.
Antioxiya muzeyi. Antioxiyada nafaqat, kutubxona balki unga qo’shni
bo’lgan muzey ham o’z faoliyatini olib borgani tarixdan ma’lum, bundan
ko’rinadiki, ilk bor kutubxonaga muzeyni qo’shni qilib qurgan uyuk Aleksandriya
kutubxonasi arxitektorlari emas. Muzey kutubxonaning bir qismi bo’lib uncha
katta bo’lmagan hududda tashkil etilgan va mil. avv 114-92-yillarda, imperatorlar
Antiox IX (mil. avv 114-95) va Antiox X (95-92)lar davrida muzey faoliyati,
ayniqsa, juda ham gullagan davr bo’lgan. Imperator, savdogarlar, ilmli, ziyoli
olimlar, qo’yingki, jamiiyki, ko’ngillilar muzey-kutubxona faoliyatiga o’z
105
Milkaw, Fritz, Leyh, Georg. Ancient Greek and Roman Libraries. –America: ”Catholic University of America”,
1963. –P. 88
59
hissalarini qo’shganlar, xoh biror muhim hujjat, xoh kitob, xoh pul bilan, ammo
eng muhimi, imperator bu borada hech kimga talab qo’ymagan. Ayniqsa Antioxiya
savdogarlari Afina litsey-maktabidan turfa xil kitoblarni “tashib keltirishgan”.
Antioxiya kutubxona-muzeyi raqibi Buyuk Aleksandriya kutubxonasiga juda ham
o’xshash edi. Saroy kutubxonaning tarkibi juda boy edi. Mana shu kitoblardagi
manbaalar orqali hozirgi universitetlar nizomlarining ayrim bandlari ishlab
chiqilgan. Buyuk Aleksandriya kutubxonasi qanchalik shon-u shuhratga intilgan
bo’lsa Antiox Saroy kutubxonasi shu qadar kamtarin va sipo edi, shu bilan birga
o’zidan ko’p ham ma’lumotlar qoldirmagan, shuning uchun ham kutubxona
faoliyati haqida deyarli hech qanday ma’lumot mavjud emas.
106
Muzey ustunlari “eski” shahar Silpius to’g’lari etagidan keltirilgan zalvorli
toshlardan bino qilingani xabarlarda keltiriladi. Biz bu xabar bo’yicha Vatikan
kodeks-kitob shaklidagi qadimiy qo’lyozmasidagi Stinespringning muzey haqidagi
imperator Antiox IXga yo’llagan bir hisobot maktubida bular batafsil bayon
qilinganini bilib olishimiz mumkin:
“Ularning (quruvchi, usta) harakatlar bilan, bir gumbaz 100 tirsak yuqorida
qilib va yulduzlar, Zodiak va boshqa koinot jismlariga yaqin qilib qurildi, bu o’z-
o’zidan munajjimlarning bashorati belgilari, shu jumladan, osmonlarga
tikilishlariga 1000 barobar osonroq deganidir; bino dumaloq shaklda qad ko’tardi.
Endi osmonni, Quyosh-Oyni, yulduzni, qushlarni juda yaqindan ko’rishimiz
mumkin va bu inshootni qurishlikda bizga Brahmanning o’zi katta yordam berdi,
shu bilan birga binoni mahsulotini Silpius tog’lari etaklaridan keltirdikki, chindan
ham bu ish oson kechmadi.”
107
Lassusning so’zlariga ko’ra, muzey Efifaniya agorasiga yaqin joyda Antiox
Filpator davrida qurilgan, imperator Propus davrida rekonstruksiya qilingan,
milodiy 438-yili imperator Tiberiy davrida esa yoqib yuborilgan.
106
Clark, John Willis. The Care of Books. –Cambridge: “Cambridge University Press”, 1901. –P. 100
107
Raven. Lost Libraries: The Destruction of Great Book Collections since Antiquity. –London: “University of
California Press”, 2004. –P. 66
60
Kostantin Orientis so’zlariga qaraganda, kutubxona ham, muzey ham 507-yil
iyul oyida Tiberiy davrida yer yuzidan shupurib tashlandi.
108
Lekin kutubxona
faoliyati va undagi saqalangan hujjatlar haqida ma’lumotlar bizning davrimizga
qadar saqlanib qoldi. Bundan tashqari ushbu kutubxona-arxiv xazinasi keyinchalik
yuzaga kelgan ko’plab kutubxona va arxivlar uchun ham ma’lumot manbai bo’lib
hizmat qildi va o’z o’rnida aytish kerakki, har bir kutubxona faoliyati jarayonida
o’zdan yorqin bir iz qoldirib ketgani sababli ham ayni kunda biz ularning tarixini
o’rganmoqdamiz va ko’pgina joylarini hayotimizdagi muhim jabhalarga jalb
etmoqdamiz, Antioxiya saroy kutubxonasi ham shunday namunalardan biri deya
bemalol e’torof etaolamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |