Shakllantirishning pedagogik asoslari

OTA-
ONALAR 
TV, radio
Teatr 
Matbuot
OTM 
Ma’rifiy suhbatlar 
Kutubxonala
r 

---

31 
bosqinchilik urushi emas, balki mudofaa urushidir. Dinni tinch yo’l bilan 
targ’ib qilish usulidir.” deb urinmoqdalar. Ba’zi musulmon mamlakatlarida 
xalq ommasining mustamlakachilarga qarshi kurashi ham jihod deb 
nomlanmoqda. 
Ularning pedagogik maqsad va vazifalarida buzg’unchi tarbiyaning:
-
boshlang’ich; umumiy ma’rifiy va hayriya faoliyati, ya’ni ommaga 
g’oyasini singdirish; 
-
tashkiliy; guruhlarga jalb qilingan a’zolarni jangavor kurash usullariga 
o’rgatish, mujohidlar tayyorlash kabi usullari uchraydi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida diniy qarashlarni majburan 
singdirishga yo’l qo’ymasligi qat’iy belgilab qo’yilgan. Biroq hanuzgacha buni
buzishga intilayotgan buzg’unchi harakatlar o’z g’ayriqonuniy targ’iboti bilan
mashg’ul bo’lib, o’zlarining qonunga hilof xatti-harakatlari bilan jamiyatdagi
barqarorlikni buzishga intilmoqdalar. Ularda o’smirlarni diniy fanatizm va 
ekstremizm ruhida tarbiyalashning ko’p usullari mavjud. Bular-da’vat,
ishontirish, varaqa va mish-mish taraqatish usullaridir. 
Fundamentalizm, ekstremizm, terrorizm jamiyatda qabul qilingan qonun–
qoidalarga to’g’ri kelmaydigan harakatlarni ifodalaydi. Terrorizm esa
hokimiyatni yoki biror-bir g’arazli maqsadlar uchun kurashning qo’rqitib 
kurashish usulidir. U ham o’zining mafkurasiga ega. U eski tarix sahifalarida
qolib ketgan halifachilikni tiklash g’oyasiga zo’r berib, xalqimiz ongiga 
buzg’unchi g’oyalarni singdirishga harakat qilmoqda. 
Shuni e’tirof etish kerakki, bugungi kunda terrorizm va diniy aqidaparstlik 
razil va qabix amallarni taraqqiyotimizning hamma sohalarida keng
qo’llanilayotgan kompyuter tarmoqlariga ham kiritmoqda. Yigirmanchi asrning
so’ngi o’n yilligida xalqaro kompyuterning kurrai zamin bo’ylab keng 
yoyilishida ulkan siljishlar kuzatildi. AQSH mudofaa mahkamasining oddiy 
bir loyihasidan boshlangan bu tizim bugungi kunda butun dunyoni bir-biriga 
chambarchas bog’lab turibdi.

---

32 
O’zbek oilalarida internetga ulangan kampyuter soni tobora ortib 
bormoqda. Behisob imkoniyatlari bilan bir qatorda ayrim jiddiy muammolarni 
ham keltirib chiqardi. Dunyo mamlakatlari havfsizligi jiddiy tahdid sifatida 
qaralayotgan ana shunday muammolardan biri 
sayberterrorizm
sanaladi. Bu 
atama kiberterrorizm deb ham ataladi. Sayberterrorizm internet tarmog’i orqali 
amalga oshiriladigan elektron qo’poruvchilikdir. Bu o’z navbatida 
o’smirlarimiz uchun havfli hodisadir. 
Sayberterrorizm bu - terrorchilikning bir turi bo’lib, kompyuter tizimiga
hujumlar uyushtirib, Internet orqali muayan hukumat yoki mamlakatga qarshi
qo’poruvchilik ruhidagi axborotlarni tarqatish, shuninigdek, diniy irqiy ruhiy 
yoki shu kabi omillar asnosida birikkan turli kuchlar tomonidan muayyan 
mamlakat yoki mintaqada ijtimoiy notinchlik keltirib chiqarish kabi qator 
faoliyatni qamrab oladi. 
Fundamentalizm so’zi asli lotinchadan kelib chiqqan
bo’lib, asos yoki 
poydevor ma’nosini bersada, aqidaparastlik tushinchasi unga mos keladi. Ular 
milliy ong sohasida islom dinini millatchilikka qarshi qo’yadilar, ya’ni 
musulmonlar qaysi millatdan bo’lishiga qaramay jamiyatda islom aqidalariga
so’zsiz amal qilishi kerak, ijtimoiy ong sohasida esa musulmonlar jamoasi a’zolari, 
ummatlar teng huquqli, ularni bir-biridan ajratish mumkin emas, degan 
kotseptsiyani ilgari suradilar. Diniy aqidaparastlik ko’r-ko’rona ishonish, dalilisiz 
e’tiqod, isbotsiz qoida, ishonch bilan aytilgan fikr yoki qattiq ishonilgan 
mulohazaga asoslanadi. Demak, diniy aqidaparastlik aqidaning o’zgarmasligini 
himoya qiladgan, vaxiy va mo’jizalarning muqaddas kitoblardagi bayonining 
harfiy talqini arofdori, ularning har qanday majoziy talqiniga murosasiz, so’zma-
so’z talqiniga asoslangan e’tiqodni aqlga tayangan mantiqiy dalillardan ustun 
qo’yadigan, muayan diniy e’tiqod shakllanishining boshlang’ich davrida 
belgilangan barcha yo’l-yo’riqlarning qat’iy va og’ishmay bajarilishini talab 
qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo’llaniladigan istilohidir. 
Ekstremiz 
so’zi 
aslida fransuzcha-lotinchadan kelib chiqqan bo’lib, o’ta keskin fikrlarning 
bildirilishi va qattiq tadbirlarning qo’llanilishi yoki keskin fikr va choralarni 

---

33 
yoqlovchi, keskin choralarga tarafdorlik ma’nolarida qo’llaniladi. Bunday keskin 
fikrlar sog’lom yoki nosog’lom bo’lishi mumkin. Diniy ekstremizm faqat Islom 
olamiga tegishli bo’lib qolmay, balki dunyodagi barcha dinlarga mansubdir. 
O’smirlarni o’z domiga tortayotgan har xil g’oyaga qarshi kurash bugungi kunda 
avj oldirilmoqda. Bu borada professor Tilab Mahmudov o’z fikrlarini bildirib, 
“
Mustaqillik mafkurasiga zid bo’lgan diniy ekstremistik g’oyalar pravardida jinoiy 
ishlarni sodir etishgacha olib keladi. Tarixan ma’lumki, avvalo to’plar otilib, 
so’ngra g’oyalar jangi bo’lmagan. Aksincha, avval miyalar qizigan, tafakkur 
yetilgan, ma’lum dunyoqarash shakillanib, mafkuraviy kurash maydonga chiqqan. 
Mafkuraviy bo’hton dastavval yoshlarni o’z domiga tortadi. Yoshlarsiz har qanday 
mafkura g’oyalar bir qadam siljimay qoladi. G’oyalarni kuchaytiruvchi, 
to’ldiruvchi va ularga qalb beruvchi yoshlardir. Shuning uchun barcha zamonlarda 
jamiyat va davlat, o’z oldiga maqsad qo’ygan guruh, jamoa, oqim, mazxab va 
sektalar birinchi navbatda yoshlarning ongini egallashga harakat qiladi.”
8
O’smir 
yoshidagi yoshlarni buzg’unchi g’oyalardan himoya qilish uchun avvalo ularda 
sog’lom e’tiqodni shakllantirmog’imiz lozim. Bunda oila ta’lim muassasasi, 
mahalla hamkorligida to’la tushintirish, suhbat va boshqa usullardan foydalanib 
kurashish ilmiy-pedagogik, psixologik asosga qurilgan bo’lishi kerak. 
O’zbek oilalarida an’anaviy tusga kirgan ota-onaning farzandlar taqdiri 
uchun mas’uliyati, farzandlarning ota-ona oldidagi burchlari, o’zaro hurmat, qadr-
qimmatini o’rniga qo’yish, mehr-muhabbat, bir-biriga nisbatan oqibatlilik va 
mustahkam iroda egasi bo’lishdek eng muhim sifatlarni har bir voyaga yetgan 
o’smirlarda shakllantirish bugungi kunda barcha oilalarda, qolaversa butun 
jamiyat hayotida dolzarb vazifa ekanligi yuqoridagi fikrlarimizdan yaqqol 
namoyon bo’lmoqda. Yuksalib boruvchi iqtisodiy taraqqiyot ekstremistlar 
oyog’iga bolta uradi. Lekin bu tezda hal bo’ladigan oson masala emasligini ham 
unutmaslik kerak. Bunda iqtisodiy islohotlarning samarasini oshirish 
iqtisodiyotimizni ko’tarishni ko’zda tutuvchi xalqaro yordam dasturlari, 
jamg’armalar va dasturlarni yanada ko’proq jalb qilishning ahamiyati kattadir. 
8
O.Musulmonova. Oila ma’naviyati-milliy g’urur. T. “O’qituvchi”. 1999 yil. 57-bet. 

---

34 
Diniy ekstremizmning oldini olish bo’yicha chora-tadbirlar, bu hodisaning kelib 
chiqish sabablari va oqibatlari to’g’risidagi tushuntirish ishlaridan boshlanadi. Bu 
borada muammoning mumkin bo’lgan yechimlari sifatida iqtisodiy taraqqiyot, 
mafkuraviy immunitet, dunyoviy-diniy ta’limni takomillashtirish, demokratik 
institutlarni yanada rivojlantirish, xalqaro jamg’armalar va dasturlar yordamidan 
foydalanish kabilarni sanab o’tish mumkin.
Shu o’rinda fikrimizni Alisher Navoiy fikrlari bilan yakunlasak. Alisher
Navoiy ota-onalarning yaxshi sifatlarini ulug’laydi. Bunday sifatlarning ularda jam 
bo’lishi bola tarbiyasida muhim o’rin tutishini ko’rsatib o’tadi. Masalan uning 
onalar haqidagi fikri diqqatga sazovordir
. 
“Yaxshi xotin oilaning baxti va davlati. 
Uyning yorishi undan. Uy egasining xotirjam va osoyishtaligi undan. Xusnli bo’lsa 
ko’ngil ozig’i. Hushmuomila bo’lsa jon ozig’idir. Oqila bo’lsa ro’zg’orda tartib 
intizom bo’ladi. U beandisha shallaqi bo’lsa, ko’ngil undan ozor chekadi. 
Yomonlik axtaruvchi bo’lsa, undan ruh azoblanadi. Agar mayxo’r bo’lsa, uy 
obodligi yo’qoladi. Aqlsiz bo’lsa, oila rasvo bo’ladi.”
9
9
M.Inomova. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash. T. 1999 yil. 37-bet.

---

35