Shaharsozuk tarixi

KLc
'■
 гзйИЬ*;
Toshkent. Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston davlat akademik opera va balet
teatri 1947-y. Teatr tarhi. Tomosha zalining interyerlari.
70

---

rejada P-simon shakl olgan, yon qanotlari simmetrik, ichki hovlilidir, 
maydoni kichik bo‘lganidan undan foydalanib bo'lmaydi. Katta eshikdan 
kiraverishdagi markaziy uch yo'IIi zinapoya yuqori qavatlarga olib 
chiqadi. Binoning uch qavatli hajmi gorizontal bo‘yicha ikki yarusga 
bo'linadi, quyidagisi ikki qavatli balandlikda alohida derazalar bilan 
bo‘Hngan b o ‘lib, shakllar birligini yaratgan; baquw at yetti qanotli 
peshtoq o ‘qsimon ark qo'rinishida bo'lib, ularga yarim doirali ustunlar 
yopishtirilgan va tepasi muqarnas araqiy bilan tugallanib, mutlaqo 
bezak tusini olgan.
Inshootdagi mumtoz tuzilish usullari milliy arxitektorlikning bezak 
me’yorlari bilan uyg'unlashib ketadi. (Loyihalashtirish 1944-yildabosh- 
langan, ko‘plab nusxalari ishlangan, 1957-yilgacha qurilgan). Tosh- 
kentdagi Movarounnahr ko‘chasida joylashgan ma’muriy binolar (sobiq 
qurilish vazirligi, arxitektor A. Petrosov, 1952-56-y.y.)., Farg‘ona vi­
loyat hokimiyati binosi (arxitektorlar A. Yakushev, K. Kryukov, 1954-y.) 
va hokazolar boshqacha, mumto/, order — lik yo'nalishli tizimda hal 
etilgan.
50-yillar o ‘rtalari mahalliy arxitektura amaliyotining ijodiy yo'na- 
lishlari va alohida xususiyatini yorqin iloda etilishiga Toshkentdagi 
Hukumat uyi va Toshkent aerovokzali binosini (qayta ishlangan) misol 
qilib keltirish mumkin. Oliy Kengash zallari bo'lgan sobiq Hukumat 
uyi (1951-y, arxitektor S. Polupanov)ning 1951—55-yillarda o'tkazilgan 
qayta qurish loyihasida tashqi ta’sirchanlikka zo 'r berilgan.
Xizmatchi xonalar rejasida ortiqeha dabdabaga yo'l qo'yilgan: 54 
kv.m maydonU to'rtta kabinetga ikkita zinapoya va har bin 64 kv.m 
maydonli ikkita qo'shchiroq vestibyuldan chiqib boriladi. Ikkinchi qavat 
ustidagi yoritilmagan 350 kv.m maydonli qavat awaliga tayinli xizmat 
qilmagan. Keyinchalik u yerga qo'lbola chiroq olib kirilib, majlislar 
zali qilingan. Qurilish jarayonida loyiha ixchamlashtirilgan, ammo 
shunga qaramay, bino bezak-ko'rgazma tus kasb etgan.
O'zbekistondagi klublar va madaniyat saroylari 40-yillarning oxiri 
50-yillar boshida asosan Moskva hamda Toshkent institlari ishlab 
chiqqan yakka tartibdagi loyihalar bo'yicha qurilgan. Ulaming qiyofasi 
sobiq Ittifoqning boshqa shaharlaridagi xuddi shunday inshootlardan 
farq qilmagan.
Mahalliy arxitektorlar Rossiyaning o'rta qismi uchun klublar tipik 
loyihalariga qo'shim chalar kiritishgan, xolos. Bunda asosiy e ’tibor 
O'zbekistonga xos sharoitlarni hisobga olmay, tashqi arxitekturaka 
qaratilgan. Shamollatishni talab etuvchi yozlik xonalar qurilishi, yilning
71

---

7—8 oyi davom ida ayrim tadbirlarni ochiq m aydonda o ‘tkazish 
imkoniyati munosabati bilan doirali xonalar miqdorini qisqartirish kabi 
mahalliy iqlim sharoitlari, shuningdek, ko‘pincha seysmik talablar 
ham hisobga olinmagan.
Ayrim tomoshabop va boshqa jamoal inshootlari rejasida 0 ‘rta 
Osiyo xalq ijodi an ’analari bilan bog'liq yarimochiq hovlili kompozisiya 
afzal ko‘rilgan. Ular arxitekturasida yo'laklar, ayvonchalar keng qo‘lla- 
nilgan. Bunday inshootlar orasida Yangiyo'ldagi ikki zalli kinoteatr 
(arxitektorlar A. Boboxonov, M. Bulatov), «Toshkent» aerovokzali 
(me’morlar M. Kondakova, I. Merport) va hokazolar mavjud.
Chirchiq markazidagi ikki-uch qavatli turar-joylari qurshovidagi 
maydonda 1956-yilda Kimyogarlar saroyi qurilgandi (1949-yil, arxitektor
A. Petrosov, muh. Yu. Seleznov, A. Asanov). M aydon o ‘qida 
joylashgani bois bino zich uylar o'rtasida savlat to'kib turibdi, maydon 
tum an markazi bo‘lib xizmat qiladi va Zaxariq kanali tomonga qarab 
ochiladi. Klubning bosh fasadi Alisher Navoiy ko'chasiga parallel va 
shimoh-g‘arbga qaragan. Klubning hajm-kenglik tu/.ilishi mualliflaming 
inshootga janubcha tus berishga intilganlarini ko'rsatadi, unda o ‘zbek 
milliy arxitekturasiga oid faworali chog'roq hovli, ayvonlar, yo‘laklar 
qad ko‘targan. Bekobod shahridagi Metallurglar madaniyat saroyi 
(arxitektor A.Boboxonov, 1950-1960-yillar)dan o ‘rtasida ikki-uch qa­
vatli ishchilar manzilgohi uylari joylashgan markaziy maydon kaftda- 
gidek ko‘rinib turadi. U m um an muallif xonalarning yaxlit va tejamkor 
guruhini yaratgan.
Mazkur loyihada oldingilaridan farqli o ‘laroq klub xonalari uchun 
alohida eshiklar m o‘ljallangan bo‘lib, bu ulardan Foydalanish tartibini 
yaxshilagan. Bosh va yon fasadlar yechimida xalq arxitekturasi uchun 
xos ayvon qurilgan, unda shimol tomondan tomosha zaliga tutash 
katta eshik oldida kassali vestibyul joylashgan. Ayvon usuli umumiy 
yechimda g‘oyat muvaffaqiyatli chiqqan, ammo muallif to ‘sinli tom 
o ‘rnida qoilagan ravoq devorga ortiqcha yuk bo'lib tushgan.
MuaUifning xalq ustalari bilan hamkorligi e’tiborga molik. Ayvon 
shiftlariga xalq rassomi Usta Rauf va shogirdlari ajoyib naqshu nigorlar 
chekishgan. Ichkari, shift, foye va kulflar bezagida ham o ‘zbek naqshu 
nigorlaridan foydalanilgan. Shuni ta ’kidlash joizki, butun respublikada 
turli hajmdagi ko‘plab klublar arxitektor A. Boboxonov loyihalari 
bo‘yicha qurjlgan va tabiiyki, ularning rejaviy tuzilmasida ko‘plab 
umumiyliklar mavjud; klub binosi rejasi simmetrik tuzilishdagi yagona 
hajmga ega, tomosha zali bino o ‘qiga ko‘ndalang tarzda joylashgan;
72

---

Ibye va vestibyul yaxlit hal etilgan, klub xonalari esa tomosha zali va 
markaz atrofida joy olgan.
Samarqanddagi superfosfat zavodi manzilgohidagi 500 o ‘rinli, 
( 'hirchiqdagi 500 o ‘rinli va Qo‘qondagi 400 o'rinli klublar ana shunday. 
larg'onaning Qiiguli manzilgohi markaziy qismida 1956-yilda qurilgan 
600 o ‘rinli klub bundan mustasno. Bu yerda tomosha, sport va m a’ruza 
zallari A.Boboxonovning bundan oldingi loyihalaridan farqli o ‘laroq 
ikkinchi qavat darajasida joylashgan, bu seysmik jihatdan nomaqbul 
va foydalanish uchun noqulay. Afsuski, 0 ‘zbekistonning ko‘plab 
kinoteatrlari (50—60-yy. G iprokino (Moskva)ning tipiy loyihalari 
bo‘yicha qurilgan, u yerda jiddiy o ‘zgarishlarsiz tem ir-beton karkas va 
yig‘m a bo‘laklar qo‘llanilgan. Toshkentdagi «Chayka», «Moskva», 
Navoiydagi «O'zbekiston» va boshqalar kinoteatrlar shu taxlit bo‘lib, 
ulardan foydalanish bu loyihalaming O'zbekiston sharoitlariga to ‘g‘ri 
kelmasligini ko‘rsatgan.
Industriallashtirish va tipiylashtirish (birxillashtirish) jamoat binolari 
tipologiyasiga jiddiy t a ’sir ko'rsatdi. M ikrorayonlar va turar-joy 
tumanlari jamoat markazlarini loyihalashtirish hamda qurish, binolardan 
nusxa olish g‘oyasi zarurligi yuzaga keldi. Bu yo'nalishda Toshkentning 
Chilonzorida qurilgan turar-joy tumani savdo markazi (arxitektorlar 
V. Spivak, V. Roshchupkin, I. Koptelova va boshqalar, 1962-y) na- 
faqat 0 ‘zbekistonda, balki undan tashqarida ham birinchi edi. U 48 
ming aholiga xizmat ko‘rsatishi lozim edi. Bu yerda savdo, umumiy 
ovqatlanish (restoran, oshxona, qahvaxona, tamaddixona) va aholiga 
yalpi xizmat ko‘rsatish uchun zarur maishiy xizmat muassasalari 
joylashgandi. Savdo markazining arxitekturaviy-rejaviy yechimi 6x6 m
rejaviy o ‘lchamdagi alohida bloklardan foydalanishga asoslangan va 
birgalikda yagona rejaviy vujudni yuzaga keltirgan. Savdo markazining 
negizini tashkil etuvchi va mavsumli savdo uchun foydalaniladigan 
hovlicha ham kompozisiyaga kiritilgan. Foydalanish tajribasi ko‘rsatadiki, 
hovlicha sahni kichik bo‘lib, ko‘zlangan vazifani bajarishga qodir emas 
ekan.
Savdo markazi binolari ichida ikki qavatli blok — birinchi qavati 
«Gastronom»ga berilgan univermag binosi fasad yechilmasi o ‘ziga 
xosligi bilan ajralib turadi. Savdo zallari xaridorlar bemalol mol xarid 
qiladigan etib qurilgan va jiho/langan. Yig‘ma temir-beton qismlardan 
karkas-panel tuzilmasida qurilgan savdo markazi binosi kuchli er 
silkinishlariga chidamli bo‘lib chiqdi va o ‘zining yaxshi zaminga ega 
ckanligini ko'rsatdi.
73

---

Bosh fasad arxitekturaviy kompozisiyasi birinchi qavatdagi gorizontal 
joylashgan oyna va g‘adir-budir dyuralyuminiy varaqlari qoplangan 
bostirma panelli ikkinchi qavat devorlarining sirti bilan keskin qarama- 
qarshilikka asoslangan. Bu bilan muayyan tashqi m a’nodorlikka 
erishilgan, ammo bino faoliyatiga zarar etkazadi, chunki ikkinchi qavat 
tabiiy yoritqich va shamollatish vositasidan mahrum boMib, ish tartibini 
buzadi. Ayniqsa, bu yozgi