Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Savol va topshiriqlar 
1.Rayon planirovkasi haqida tushuncha bering. 
2.U qanday hududlar uchun tuziladi? 
3. Rayon planirovkasi qanday masshtablarda tuziladi? 
4.Rayon planirovkasini tuzishda qanday omillar hisobga olinadi? 
14-Mavzu: O„zbekistonda urbanizatsiya muammolari. 
1.
O„zbekistonda urbanizatsiya rivojlanishining tarixiy bosqichlari. 
2.O„zbekistonda urbanizatsiya rivojlanishining zamonaviy xususiyatlari. 
1.O‗zbekistonda garchi shaharlar qadimda, 2,5-3 ming yil avval vujudga 
kelgan bo‗lsada, urbanizatsiya jarayoni ancha kech boshlandi. U o‗ziga xos 
bo‗lgan bir necha tarixiy bosqichlarga ajratiladi. 
1-bosqich. 
Qadimiy davr 1917 yilgacha bo‗lib, bunda shahar maqomini berish 
bo‗yicha rasmiy mezonlar bo‗lmagan. Aholi sonidan qat‘iy nazar yirik aholi 
manzilgohlari, xonlik, amirlik hamda bekliklarning ma‘muriy markazlari shahar 
deb yuritilgan. Bu davrda shaharlar asosan transport tuguni (karvonsaroylar), 
savdo (bozorlar), harbiy-strategik (istehkomlar), diniy va ma‘muriy markazlar 
sifatida vujudga kelgan. 1897 yilgi aholi ro‗yxatiga ko‗ra, ushbu shaharlarda jami 
aholining 18,8 foizi yashagan. 
2-bosqich
. 1917- yildan keyin shahar maqomi berish qoidalari o‗zgarishi bilan 
shaharlar doirasi kengaydi. Bunda shahar tashkil etuvchi tarixiy, iqtisodiy, siyosiy, 
demografik, geografik va boshqa omillar hisobga olina boshlandi. Dastlabki 
shaharlarga maqom berish bo‗yicha 1929-yilda qabul qilingan «O‗zbekiston 
SSRning shahar va shahar punktlari ro‗yhatini tuzish to‗g‗risidagi» qaroriga ko‗ra 
15 ta shahar ro‗yxatga kiritildi.
17
O‗zbekistonda urbanizatsiya asosan, Rossiya 
tarkibiga kirgach, rus xalqining ko‗chib kelishi va shaharlarga joylashuvi hisobiga 
ortib bordi, mahalliy millat vakillarining aksariyati esa qishloqlarda yashar edi. 
1917- yilda shahar aholisi 20.9 %, 1940- yilda 24,5 foizni tashkil etdi.
18
3-bosqich 
II jahon urushi davriga to‗g‗ri keladi. Mazkur davrda front ortidan 
ko‗plab zavod, fabrika, muassasalar, shuningdek ko‗plab aholining yurtimiz 
hududiga evakuatsiya qilinishi, yoki frontga zarur oziq-ovqat, kiyim-kechak, 
17
Аҳмедов Э. Ўзбекистон шаҳарлари мустақиллик йилларида. –Т., 2004.
18
О.Ата-Мирзаев, В.Гентшке, Р.Муртазаева. Узбекистан многонациональный: историко-демографический 
аспект.-Т., 1998. Б.25. 

---

53 
qurol-aslaha etkazib berish maqsadida ayrim shaharlarning tez o‗sishi kuzatildi 
(Toshkent, CHirchiq, Angren va b.), ularda shahar hosil qiluvchi tarmoqlarning 
asosi shakllandi. 1945-yilda shahar aholisi salmog‗i 33,8 foiz bo‗lib, 5 yil ichida 
10 foizdan ortiqroq ko‗paydi.
4-bosqich
urushdan keyin xalq xo‗jaligining tiklanish davri bo‗lib, o‗lkamizda 
yo‗llar qurilishi, yangi erlarning o‗zlashtirilishi (Mirzacho‗l, Qarshi cho‗li), 
konlarning ochilishi, bilan shaharlashish jarayoni avvalgi davrlarga nisbatan jadal 
bordi. 1959-yilda mamlakatda jami 101 ta shahar aholi manzilgohi qayd etildi. 
Ularda 2.7 mln. aholi yashab, urbanizatsiya darajasi 33,6 foizga etdi. 1970-80-
yillarda xalq xo‗jaligini kompleks rivojlantirish asosida urbanizatsiya tez o‗sdi, 
yillik shahar aholisining o‗sishi 4,4 % ni tashkil etdi. Yiliga o‗rtacha 5-6 tadan 
yangi shaharlar paydo bo‗ldi. Bu esa mazkur davrda iqtisodiy rivojlanish, aholi 
tabiiy ko‗payishi va shahar maqomi berilishi talabining 10 mingdan 7 mingga 
tushirilishi bilan ham bog‗liq bo‗ldi. Mamlakatda sanoatning ixtisoslashuvi, sanoat 
tugunlari, rayonlari bir yoki bir necha tarmoqlarga ixtisoslashgan ishlab chiqarish 
majmualarining vujudga kelishi, fan-texnikaning taraqqiy etishi shaharlar 
rivojlanishiga olib keldi.Tub joy aholisining ham yirik shaharlar, ayniqsa 
poytaxtga migratsiyasi kuchaydi. Ana shu davrda urbanizatsiya ko‗rsatkichi 
o‗zining ilk marotaba cho‗qqisiga chiqdi va 1984 yilda 42,3 foizni tashkil etdi. 
5-bosqich
. 1980-yillarning oxirlariga kelib, ro‗y bergan siyosiy, 
iqtisodiy, ijtimoiy o‗zgarishlar urbanizatsiyaga ham o‗z ta‘sirini ko‗rsatdi,
rusiyzabon xalqlarning o‗z yurtlariga ko‗chib ketish jarayoni kuzatildi. 
Urbanizatsiyaning demografik ko‗rsatkichi 1991- yilda 40,4 foizga teng bo‗ldi. 
Umumiy aholi tabiiy harakati sustlashdi, shahar joylarda aholining tabiiy o‗sishi 
qishloqlarga qaraganda 1.5 barobar past bo‗lgani urbanizatsiya darajasining 
pasayishiga ikkinchi asosiy sabab bo‗ldi. Urbanizatsiya darajasi yiliga 0,5-0,6 
foizdan kamayib borib, 2008 yilda 35,8 foizga tushdi. Garchi, urbanizatsiya son 
jihatdan pasaysada, uni sifat jihatdan rivojlantirishga-shaharlarni obodonlashtirish, 
qurilish va arxitekturasiga, boy tarixiy va madaniy merosini saqlash, tiklash 
ishlariga katta e‘tibor qaratildi. Ularning hududiy va urbanistik tarkiblarida qator 
o‗zgarishlar amalga oshirildi.
2. 2009 yilda mamlakat aksariyat aholisining qishloqlarda yashashini hisobga 
olgan holda, ularga shahar hayot tarzini, madaniyatini olib kirish, infratuzilmasini 
yaxshilash maqsadida 2009 yilda Vazirlar Mahkamasining ―O‗zbekiston 
Respublikasi ma‘muriy-hududiy tuzilishini takomillashtirishga doir qo‗shimcha 
chora-tadbirlar to‗g‗risida‖gi qaroriga ko‗ra 965 ta qishloqqa shaharcha maqomi 
berildi. 
Qishloqlarning shaharchalarga aylantirilishi respublika urbanizatsiyasida 
o‗ziga xos yangi bosqich bo‗ldi. SHahar aholi soni 2008 yilda 9,6 mln. bo‗lgan 
bo‗lsa, 2009 yilda 14,3 mln. kishini tashkil etib, urbanizatsiya darajasi 51.7 foizga 
ko‗tarildi. Bunda, eng yuqori ko‗rsatkich Namangan viloyatida kuzatilib, 64.6 foiz, 
ikkinchi o‗rinda Farg‗ona viloyati -58.7 foiz va uchinchi viloyat –Andijonda -53,1 
foiz shahar aholisi qayd etildi. Agar nazariy jihatdan tahlil qilinsa, aholi soni va 
ular oila a‘zolarining aksariyati qishloq xo‗jaligida band emasligini hisobga olsak, 
shaharcha maqomi berish talablariga javob beradi. Biroq, shahar infratuzilmasi, 

---

54 
arxitekturasi, shahar madaniyati, aholining yashash tarzi jihatidan, bu ―soxta 
urbanizatsiya‖ning bir ko‗rinishidir. 
Agar o‗tgan bosqichda urbanizatsiya darajasiga ko‗ra QR, Navoiy va 
Toshkent viloyatlari etakchilik qilgan bo‗lsa, so‗nggi davrda aholi soni ko‗p va 
zich yashagan Farg‗ona vodiysiga almashdi. Buning asosiy sababi, Farg‗ona 
vodiysi ko‗plab aholi soni katta bo‗lgan yirik qishloqlarga ega bo‗lganligidir.
2009-2016 yillar oralig‗idagi tahlillar shuni ko‗rsatadiki, O‗zR urbanizatsiya 
darajasi 1,0 foizga kamaygan. Ayniqsa, Sirdaryo, Namangan, Farg‗ona 
viloyatlarida yuqori ko‗rsatkichlar kuzatiladi (2-jadval). Buning asosiy sabablari 
shuki, qishloq aholisining shaharga bo‗lgan migratsiyasi sust va shaharlarning 
tashkil topishi avvalgidek ko‗p emas. SHahar aholisi yillik tabiiy o‗sishi qishloq 
joylarga nisbatan kam (0.8 va 1.3 foiz) va bu jarayon bundan keyin ham shunday 
davom etishi kuzatiladi. Demak, O‗zbekistonda urbanizatsiya darajasi pastligi 
sabablari:
-qishloq-shahar migratsiyasining sustligi; 
-shahar aholisi tabiiy harakatining qishloq aholisiga nisbatan pastligi; 
- shaharlarning aholini jalb etish salohiyatining zaifligi; 
- muntazam ravishda yangi shaharlarning vujudga kelmasligi; 
-hududlarning sanoat salohiyatining pastligi; 
-aholining ko‗proq qishloq joylarga moyilligi va b. 
2-jadval