1. Bozor infratuzilmasini texnologik yuksaltirish

BOZOR INFRATUZILMASINI SAMARALI TASHKIL ETISH YONALISHLARI. JAHON TAJRIBALARI

Bajardi; MTF. Korporativ boshqaruv k. 108-19 NAZAROV MA’SUD

REJA:

1.Bozor infratuzilmasini texnologik yuksaltirish

2.BOZOR INFRATUZILMASINING IMKONIYATLARI DAN FOYDALANISH

3. .BOZOR INFRATUZILMASiGA DAVLAT KOMAKI

4.JAHON TAJRIBASIDA BOZOR INFRATUZILMASI.

1 Infratuzilma to‘g‘risida so‘z borganda, awalo shuni

ta’kidlash lozimki, u qandaydir mahsulotni ishlab chiqarishda

bevosita ishtirok etmaydi, balki faqat uni ishlab chiqarish uchun

zarur bo‘lgan shart-sharoitlarni yaratib beradi.

Iqtisodiyotning infratuzilmaga oid unsurlari iqtisodiyot

tomonidan infratuzilmaning zimmasiga yuklatilgan o‘ziga xos

vazifalarning hosilasi hisoblanadi. Bu vazifalar vaqt o‘tishi bilan

o‘zgarib hamda asosiy ishlab chiqarish vazifalaridan tobora

alohidalashib boradi. Shunga ko‘ra, infratuzilmaning mohiyatini

aniqlashda lining dastlabki belgisi boMib ishlab chiqarishni zarur

shart-sharoit bilan ta’minlashdan iborat bo‘lgan vazifasi may donga

tushmog‘i lozim. Zero, mamlakatimiz Prezidenti T.A.Karimov

ta’kidlaganidek, “Infrastruktura kompleksi - iqtisodiyotimizning

butun strukturasi tayanadigan poydevordir. Respublika butun

xalq xo‘jaIik kompleksi ishining uyg‘unligi, uning samaradorligi,

shuningdek, chet el sarmoyalarini jalb qilish va o‘zlashtirish

imkoniyati butunlay infrastruktura tizimi rivojining holatiga va

darajasiga bog‘liqdir"”.

0 ‘zbekistonda bozor infratuzilmasining shakllanishi

0 ‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tgan ilk yillaridayoq

namoyon bo‘la boshladi va uning samarali amal qilishini ta’minlash

bo'yicha Prezidentimiz asarlarida va ma’ruzalaridajuda ko‘p marta

alohida e’tibor qaratilishi lozim boigan muhim ustuvor vazifalar

sirasiga kiritilgan.

A.Bekmurodov va boshqa mualliflarning “Ommabop

iqtisodiyot: mohiyati va asosiy tushunchalari” nomli o ‘quv

qo‘llanmasida infratuzilmaning mazmuniga “Bozor infratuzilmasi

- bu tovar va xizmatlar harakatini vositalovchi tashkiliy-huquqiy

shakllar yig‘indisi” deb ta’rif berilgan. Shu bilan birga ushbu

qo‘llanmada infratuzilma mazmuni bilan bog‘liq bo‘lgan, uning

belgi va mezonlarini tavsiflovchi boshqa tushunchalarga ham

ta’rif berilgan. Jumladan, “Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi - bu

alohida bozorlar doirasida harakatlanuvchi va ulaming me’yoriy

tartibda amal qilishini ta’minlash bo‘yicha ma’Ium vazifalami

bajaruvchi o‘zaro bog‘liq ixtisoslashtirilgan institutlar yig‘indisi.

Bozor infratuzilmasi institutlari - bozor munosabatlari amal

qilishi, barcha bozor faoliyati turlarining muvaffaqiyatli faoliyatini

ta’minlovchi korxonalar у ig ‘ indisi”. В u yerda bozor infratuzilmasini

yoritishga asosan bozor iqtisodiyoti subyektlari nuqtayi nazaridan

yondashilgan.

2.R.Ioximsen infratuzilmani xo‘jalik faoliyati darajasini

oshiruvchi, hududiarda xo‘jalik birligini tashkil etishga imkoniyat

yaratuvchi, bir xilda sarf qilgan xarajatlariga oladigan daromadlarini

tenglashtiruvchi moddiy, shaxsiy va institutsional faoliyat turlari va

ular tashkilotlarining yig‘indisi sifatida talqin qiladi'^.

Yana shunday nuqtayi nazar ham mavjudki, unga ko‘ra

infratuzilma qulay faoliyat maydonini ta’miniashga qaratilgan

sanoat korxonalarining muvaffaqiyatli amal qilishi uchun

zarur moddiy-texnikaviy sharoitlami ta’minlovchi obyekt va

inshootlaming yig‘indisi sifatidagi jamg‘arilgan moddiy boylikni

tashkil etadi.

Bugungi kunda 0 ‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor

iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy

taraqqiyotidagi juda ko‘plab omil va xususiyatlarni, jumladan,

respublikamizning geosiyosiy va geostrategik holati; mineral-

xomashyo resurslarining mavjudligi va tabiiy-iqlimiy sharoitlar;

demografik ahvol; aholi an’analari, odatlari, hayot tarzi, mentaliteti;

iqtisodiy tizimni bosqichma-bosqich isloh qilish; davlatning faolbelgilovchi roli; islohotlargaqadardavrdagi iqtisodiyotningtarkibiy

tuzilishidagi nomuvofiqliklar; kuchli ijtimoiy siyosat zarurligi

kabilarni e’tiborgaolganholdaamalgaoshirilmoqda. Shubilan birga

bozor mexanizmlarining samarali amal qilishi uchun zarur bo‘lgan

barcha shart-sharoitlarni, shu jumladan, bozor infratuzilmasining

to‘laqonli faoliyatini ta’minlash davlatning asosiy vazifalaridan

biriga aylangan. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Keng

tarmoqli bozor infratuzilmasi - fond va ulgurji bozorlar, birjalar,

kredit va moliya muassasalari, lizing va konsalting kompaniyalari,

tadbirkorlarga xizmat qilishi lozim bo‘lgan boshqa tuzilmalar tom

ma’noda shakllantirilmas ekan, ular to‘la kuch bilan ishlamas екал,

iqtisodiyotimizni ochiq, erkin, eng muhimi, samarali, qisqa qilib

aytganda, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga aylantira olmaymiz^^” .

Bozor infratuzilmasining rivojlanishi o‘ziga xos

xususiyatlarga ega. Jumladan, bunday xususiyatlardan biri boMib

bozor infratuzilmasining samarali amal qilishini ta’minlashda

davlatning alohida rolining zarurligi hisoblanadi. Chunki, bunday

zaruriyat quyidagi holatlar bilan izohlanadi:

- infratuzilma sohasidagi talab va taklifni tartibga solib

turuvchi bozor mexanizmining samarali amal qilmasligi;

- infratuzilma obyektlari xizmatiga bo‘lgan narxlar bo‘yicha

talabning elastik emasligi;

- infratuz;ilma xizmatlari bozorining notekis tarkibiy tuzilishi

natijasida bozordagi muvozanatga erishishda davlat tomonidan

aralashuvning zarurligi;

- infratuzilma sohasi faoliyatining rivojlanishi asosiy

tarmoqning rivojlanish darajasiga bogMiqIigi va boshqalar.

Shungako‘r a ,0 ‘zbekistonda bozor iqtisodiyotigao‘tishning

birinchi bosqichidayoq iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlari,

ya’ni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish;

narxni bosqichma-bosqich erkinlashtirish; moliya-kredit islohotini

o‘tkazish; iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlami amalga oshirish; aholiniijtimoiyhimoyaqilishbilanbirqatordabozorinfratuzilmasini

yaratish ham muhim yo‘nalish sifatida belgilab olindi. Bozor

infratuzilmasini shakllantirish borasida davlat tomonidan quyidagi

chora-tadbirlarga alohida e’tibor qaratish ko‘zda tutildi;

- bozor subyektlari o‘rtasidagi bevosita xo‘jalik aloqalarini

bar tomonlama rivojlantirish;

- bozoming mavjud turlami rivojlantirib, yangilarini vujudga

keltirish;

- iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlami amalga oshirishga

ko‘maklashuvchi idoralami barpo etish;

- bozor sharoitida ishlay oladigan malakali kadrlami

tayyorlash.

Mamlakatimizda bozor infratuzilmasi rivojlanishining

xususiyatlaridan yana biri - bu uning alohida holda emas, balki

iqtisodiyotda oiib borilayotgan o‘zgarishlar bilan chambarchas

bogMiq holda olib borilishidir. Jumladan, mulkchilikning turli

shakllarini vujudga keUirishda davlat mulkini baholash, uni

sotishga tayyorlash va sotish, yangi mulk egasiga berish, mulk

egaiari o‘rtasidagi bitimlami ro‘yxatga olish, xususiylashtirish

va davlat tasarrufidan chiqarishda salohiyatli mulk egalarini

aniqlash, ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvat]ash kabi

vazifalarni bajarish maqsadida ko‘plab infratuzilma unsurlari

barpo etildi. Shuningdek, iqtisodiyotning barcha sohalari, ayniqsa

bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi bank-kredit, sug‘urta

tizimlari faoliyatining erkinlashtirilishi ham yangi tashkiliy

tuzilmalaming shakllantirilishiga imkon yaratdi. Kichik biznes

va xususiy tadbirkorhkni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish, o‘rta

mulkdorlar sinfini qaror toptirishga bo‘lgan e’tibor tadbirkorlik

faoliyatini qoMlab-quvvatlashga, ulaming ish samarasini oshirishga

ixtisoslashgan ko‘plab tuzilmalaming vujudga kelishiga olib keldi.

Bozor infratuzilmasini yaratish uzoq davom etuvchi

va murakkab jarayon hisoblanadi. Ayniqsa, uning tarkibidagi

tuzilmalarni Ьафо etish uchun ulaming iqtisodiy tabiatidan kelib

chiqqan holda alohida yondashuv zarur bo‘lib, bu boradagi tadbirlar osqichma-bosqich va izchil ravishda amalga oshirib borilishi

lozim. Shunga ko‘ra, yurtboshimiz I.A.Karimov, awalambor,

bozor sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida o‘zaro

munosabatlami ta’minlaydigan muhit yaratish zararligini

ta’kidlagan holda bozor infratuzilmasini yaratish birinchi darajali

vazifalardan ekanligini ko‘rsatib berdi. Ma’muriy-buyruqbozlik

tizimidan meros bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar mexanizmini bozor

munosabatlari mexanizmi bilan almashtirish va shu asosda ishlab

chiqaruvchilar hamda iste’molchilar manfaatlari mushtarakligini

ta’minlash, buning uchun «bevosita xo‘jaiik aloqalarini har

tomonlama rivojlantirish, tovarlar, sarmoya, ishchi kuchi va

boshqa bozorlami shakllantirish borasidagi chora-tadbiriarni

amalga oshirish, bozor infrastrukturasini vujudga keltirisii, bozor

sharoitida ishlay oladigan malakali kadrlar tayyorlash»’"* zarur.

Qimmatli qog‘ozlar bozoriga xizmat qiluvchi infratuzilma

muassasalari mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosa-

bati bilan tarkib topayotgan sohalardan hisoblanadi. 0 ‘zbekiston

Respublikasida Davlat mulkini boshqarish davlat qo‘mitasi qoshida

Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat

qilish maqsadida 1996- yilning mart oyida maxsus markaz tashkil

etilib, unga quyidagi vazifalar yuklatildi:

—mamlakatda qimmatli qog‘ozlar bozorini shakllantirish,

rivojlantirish, nazorat qilish va bajarish borasida davlat siyosatini

amalga oshirish;

—mamlakatda ro‘yxatdan o ‘tkazilgan qimmatli qog‘ozlar

chiqarilishi va bozor qatnashchilarining, qimmatli qog‘ozlar tuz-

ilmasi va rivojlanishi bo‘yicha ma’lumotlar bankining yagona

reestrlarini yuritish, hisobga olish va hisobotini tashkil etish, qim­

matli qog‘ozlar muomalasini, bozor qatnashchilarining kasb faoli­

yatini boshqarish;

—qimmatli qog‘ozlar bozorlarida milliy va xorijiy

emitentlaming samarali muomalada bo‘lishi uchun zarur huquqiy

shart-sharoitlami ta’minlovchi me’yoriy hujjatlami ishlab chiqish;

-qim m atli qog‘ozlar bilan operatsiyalami amalga oshiruvchi

yuridik vajismoniy shaxslar - investorlaming huquq va manfaatla-

rini himoya qilish;

-qimmatli qog‘ozlar bozorining holati va uning qatnashchi-

lari to‘g‘risida investorlami va jamoatchilikni keng xabardor qilish;

-qim matli qog‘ozlar bozorining samarali infratuzilmasini

tashkil etishda qatnashish;

- 0 ‘zbekiston Respublikasi vazirliklari, idoralari, mahalliy

boshqaruv organlarining, birlashmalarning qimmatli qog‘ozlar bo-

zoridagi faoliyatini muvofiqiasiitirish.

Bozor infratuzilmasining rivojlanishida bank tizimi asosiy

yo‘nalish sifatida maydonga tushadi. Shu sababli, 1991- yilda

mamlakatimizdagi bank sohasini isloh qilishda muhim qadam

hisoblanuvchi «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonun

qabul qilindi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil

etilib, ikki pog‘onali bank tizimiga asos solindi. Shu bilan bir

qatorda tijorat banklarini rivojlantirish chora-tadbirlari amalga

oshirildi. Jumladan, avvalgi tarmoq davlat banklari tugatilib,

«Agrosanoatbank» va «Sanoatqurilishbanki» aksiyadorlik-tijorat

ixtisoslashtirilgan banklarga aylantirildi. Xalqaro aloqalarni

o‘rnatishvarivojlantirishuchunTashqiiqtisodiyfaoliyatmilliy banki

tashkil etildi. « 0 ‘zjamg‘armabank» - Xalq bankiga aylantirilib,

yangi maqomga ega bo‘ldi. Bu esa unga jismoniy va yuridik shaxslaming investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda kredit

resursiaridan foydalanish huquqini berdi. Bundan tashqari, Xalq

banki banklararo pul bozorida kredit resurslarini auksionlar orqali

sotish huquqiga ega bo‘ldi. Bankning kichik korxonalarni tashkil

etish va rivojlantirish, davlat mulkini xususiylashtirish, turarjoy

binolarini qurish va ta’mirlash va boshqalarga yo‘naltirilgan qarz

mablag‘larini berish imkoniyatlarini ahamiyatli darajada kengaydi.

Bozor infratuzilmasi rivojlanishining o‘ziga xos xususiyat-

laridan biri - bu mazkur jarayonning bir xilda tekis, hech qanday

muammo va to ‘siqlarsiz kechmasligidir. Bu, albatta, tushunarli hol-

dir. Chunki, mamlakatda eski tuzilmalaming sifat jihatidan yangi

darajaga aylanishi, b a’zi bir «o‘z umrini o‘tab bo‘lgan» tuzilma-

larning yo‘qolib, yangilarining paydo boMishi - bu shunchaki odd-

iy bir jarayon emas. Bu - kurash jarayonidir. Kurash jarayoni esa,

albatta, bir xilda, tekis kechmaydi. Unda o‘ziga xos yutuqlar, jadal

va ahamiyatli o ‘zgarishlaming yuz berishi bilan bir qatorda ma’lum

to‘sqinliklar, o ‘z yechimini topishi lozim boMgan muammolar ham

uchrab turadi. Bozor iqtisodiyotining ijobiy tomonlaridan biri - iqtisodiy

subyektlarning va ular faoliyatining erkinligi hisoblanadi. AgarTovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi o ‘z majburiyat

va vazifalarini yetarli darajada bajarganlarida bugungi kunda

ulaming a’zolari soni jami tadbirkorlaming ko‘proq

bo‘lishi shubhasiz edi. Umuman olganda, bozor infratuzilmasining rivojlanishi ko‘p

qirrali jarayon bo‘lib, uning xususiyatlari mamlakatning ijtimoiy-

iqtisodiy taraqqiyoti darajasi, iqtisodiyotining tarkibiy tuzilishi,

ilmiy-texnikaviy va ishlab chiqarish salohiyati, islilab chiqaruvchi

kucMaming rivojlanganlik darajasi kabi omillarga bog‘liq. Har bir

mamlakatda bozor infratuzilmasining rivojlanish xususiyatlarini

o ‘rganish o ‘z navbatida mazkur sohani yanada taraqqiy ettirishning

asosiy y o ‘nalishlarini ochib berishga imkon yaratadi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy

taraqqiyoti tajribasi shuni ko‘rsatadiki, infratuzilma sohasi asosiy

tarmoq va sohalarning to‘laqonli faoliyat ko‘rsatishlari uchun zarur

bo‘lgan shart-sharoitlar bilan ta’minlar ekan, ayni paytda mazkur

sohaning o‘zi ham «hayot kechirish» uchun ma’lum sharoitlar

bo‘lishini taqozo etadi. Shuningdek, bozor infratuzilmasi tarkibiy

qismlarining zarur bo‘lgan barcha ko‘rinishlarining tarkib topishi

va talab darajasida xizmat ko‘rsatishi uchun ushbu jarayormi

ma’lum darajada davlat tomonidan tartibga solish va nazorat qilish

zarur bo‘ladi.

3.0 ‘zbekistonda bozor infratuzilmasini rivojlantirishning

asosiy yo‘nahshlari to ‘g‘risida fikr yuritilar ekan, birinchi navbatda

bu sohani davlat tomonidan qoMlab-quvvatlash chora-tadbirlariga

to ‘xtalish lozim. Zero, bu holat bozor infratuzilmasining iqtisodiy

tabiatidan kelib chiqib, uni davlat tomonidan tartibga solishning

obyektiv zarurligi umuman ishlab chiqarish infratuzilmasini

rivojlantirishda davlat ishtirokining muhim omilga aylanishini

taqozo etuvchi quyidagi qoidalar orqali izohlanadi:

-odatda ishlab chiqarish infratuzilmasi sohasidagi talab va

taklifni tartibga solib turuvchi bozor mexanizmi tovarlar bozoridagi

kabi juda samarali amal qilmaydi;

-ishlab chiqarish infratuzilmasi aksariyat obyektlari xizma-

tining narxlari moslashuvchan emas, shu boisdan ham ulami pasay-

tirib, katta quvvatlardan foydalanishga erishib boUmaydi;

-ishlab chiqarish infratuzilmasi xizmatlari bozorining

notekis tarkibiy tuzilishi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar bilan

iste’molchilarning soni va miqdoriga nisbatan ana shunday tuzilish

bozorda muvozanatni yuzaga kehirishni mushkullashtiradi. Faqat

davlat aralashuvi bilan bozordagi muvozanat holatini ushlab turish

mumkin;

-ishlab chiqarish infratuzilmasi, u ishlab chiqarishga

nechogii foyda bo‘lishiga qarab rivojlanib boradi. Bu o ‘rinda

rentabellik qoidasi boshqa bozorlardagi singari katta ahamiyatga

ega emas. Mazkur qoidalar ko‘pincha amaldagi chiqimlaming

narxlardan ortib ketishiga olib keladi. Shuning uchun ham uni

davlat ishtiroki bilangina amalga oshirish mumkin -ish lab chiqarish infratuzilmasining tarkibiga kiruvchi

ko‘pgina tarmoqiar texnikaviy va iqtisodiy sabablarga ko‘ra

bozorning oligopoliya va monopoliya singari shakllaridagina

ishlashi mumkin.

Ammo bozor va tadbirkorlik omillaridan foydalanilmay,

infratuzilma obyektlariga faqat davlatning egalik qilishi kam

samara berishi mumkin.

Agar bozor-raqobat omillaridan foydalanilsa, infratuzilma

xizmatini takomillashtirish va investitsiyalar sifatini ko‘tarish

borasida katta imkoniyatlar ochiladi.

Bu maqsadlarga erishish uchun quyidagi tadbirlarni amalga

oshirish zarur:

- infratuzilmadan foydalanishning tijorat qoidalarini qo'llash;

- xususiy sektordagi firmaiar tomonidan raqobatning

rag‘batlantirilishi;

- infratuzilma obyektlari faoliyatining zarur darajadatartibga

solib turilishi;

- infratuzilma obyektlari xizmatidan foydalanuvchilar

va boshqa manfaatdor shaxslaming rejalashtirish, infratuzilma

xizmatlarini tashkil etish hamda shu xizmatlar ustidan nazorat

o ‘rnatishdagi ishtirokini faollashtirish.

Bu chora-tadbirlar faqat siyosatni o'zgartirishnigina nazarda

tutmay, balki infratuzilma ishi tizimini tubdan qayta tuzishni

ham nazarda tutadi. Ilmiy manbalarda infratuzilma xizmatini

takomillashtirish va bunday xizmat sifatini yaxshilashga, ulaming

quwatini oshirishga qaratilgan o ‘zgarishlami amalga oshirishning

to ‘rtta asosiy varianti ilgari suriladi:

1) davlat mulki va davlat tomonidan ishlatish;

2) davlat mulki va xususiy ishlatish;

3) xususiy mulk va xususiy ishlatish;

4) infratuzilma xizmatining hokimiyat mahalliy idoralari va

foydalanuvchilar tomonidan uyushtirilishi.

Mamlakatimiz korxonalarining kooperatsion aloqalarini

kengaytirish bir necha vazifalami hal etish imkonini beradi

MaMlakatimizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning

rivojlanishida bozor infratuzilmasining roliga katta ahamiyat

qaratilmoqda. Jumladan, Prezidentimiz I.A.Karimovning ikkinchi

chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi

sessiyasida so‘zlagan nutqida mazkur sohani rivojlantirish

borasida alohida to ‘xtalib: “Bozor infratuzilmasiga xos barcha

muassasalarning rivojlanishi ustuvor ahamiyat kasb etmog‘i zarur.

Bunda biznes xizmati bilan uzviy b o g iiq bo‘lgan konsalting,

marketing, injiniring, lizing, sug‘urtatizimlari va boshqa tuzilmalar

faoliyatini kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi7”, deb ko‘rsatib

o‘tishi ham mazkur jarayonning naqadar ahamiyatli ekanini e’tirof

etadi

4.Prezidentimiz I.Karimov 2009-yilning

asosiy yakunlari va 2010-yilning eng muhim ustuvor vazifalariga

bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisida “Inqirozga qarshi

choralar dasturini amalga oshirishda investitsiyalarni jalb etish,

avvalo,ichkimanbalamisafarbaretishhisobidaniqtisodiyotimizning

muhim tarmoqlarini jadal modernizatsiya qilish, texnik va

texnologik qayta jihozlash, transport kommunikatsiyalarini yanada

rivojlantirish va ijtimoiy infratuzilma obyektlarini barpo etish hal

qiluvchi ustuvor yo‘nalishga aylandi8” deb ta’kidladilar.

Bozor infratuzilmasi mahsulot (xizmat) ishlab chiqaruvchisi

va iste’molchini yagona bozor makonida bog‘lovchi, ishlab

chiqarish miqyosi va iste’mol o ‘rtasidagi ziddiyatni bartaraf

etuvchi, uning barcha ishtirokchilariga qo‘yilgan maqsadlariga

erishishni ta’minlovchi muassasalar va vositachilik tuzilmalari

tizimini namovon etadi. Bozor infratuzilmasining mohiyatini

namoyon etuvchi uning maqsadi, asosiy vazifa va tamoyillarini tasaw ur etish mumkin. 2008 yilda boshlangan va bugungi kunda ko‘lami tobora kengayib va

chuqurlashib borayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga baho berar

ekan, ko‘pgina xalqaro ekspert va mutaxassislar bu inqirozning sabablari

va yanada avj olishi bilan bog‘liq prognozlarida javoblardan ko‘ra

ko‘proq savollarga duch kelishmoqda.

E’tiboringizga havola etilayotgan "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi,

O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari" deb

nomlangan ushbu asarning dolzarbligi ham aynan ana shu holatlar bilan

izohlanadi. birinchisi — jahon moliyaviy inqirozining O‘zbekiston iqtisodiyotiga

ta’siri hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo‘lgan

omillar;

ikkinchisi — bank tizimini qo‘llab-quvvatlash, ishlab chiqarishni

modernizatsiya qilish, texnik yangilash va diversifikatsiya qilish,

innovatsion texnologiyalarni keng joriy etish — O‘zbekiston uchun

inqirozni bartaraf etish va jahon bozorida yangi marralarga chiqishning

ishonchli yo‘lidir. Jahon moliyaviy inqirozining O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri

hamda uning oqibatlarini oldini olish va yumshatishga asos bo‘lgan

omillar

Bugungi kunning eng dolzarb muammosi — bu 2008 yilda boshlangan

jahon moliyaviy inqirozi, uning ta’siri va salbiy oqibatlari, yuzaga

kelayotgan vaziyatdan chiqish yo‘llarini izlashdan iborat.

Avvalo, jahon moliyaviy inqirozi haqida.

Bu inqiroz Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida

ro‘y bergan tanglik holatidan boshlandi. So‘ngra bu jarayonning miqyosi

kengayib, yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik, ya’ni to‘lov

qobiliyati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning

yetakchi fond bozorlarida eng yirik kompaniyalar indekslari va

aksiyalarning bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi.

Bularning barchasi, o‘z navbatida, ko‘plab mamlakatlarda ishlab chiqarish

va iqtisodiy o‘sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bog‘liq

ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi.

14.1. Xorijiy mamlakatlarda infratuzilma tushunchasiga

ilmiy qarashlar

Bugungi kunga qadar xorijiy mam lakatlarda infratuzilm a Ui

shunchasiga turlicha ta’riflar shakllanib kelgan.

Oxford English Dictionary (2009) da:

Infratuzilm a (infrastructure) — bu jam iyat yoki korxonaning

faoliyati uchun zarur bo‘lgan asosiy jism oniy va tashkiliy tuzil-

malar.

A rtur Sullivan va Stiven Sheffrinning «Iqtisodiyot tamoyillari

harakatda» («Economics: principles in Action») kitobida (2003):

Infratuzilm a — bu iqtisodiyotni o‘z funksiyalarini bajarishi

uchun zarur bo‘lgan xizm atlar va obyektlar.

Infratuzilm a iborasi jam iyatni ta’m inlab turadigan yo‘llar,

ko‘priklar, suv ta’m inoti, kanalizatsiya, elektr ta’minoti, tele-

kommunikatsiya kabi texnik inshootlar sifatida qaraladi. Shuning

uchun, Jeffri Fulm er «Infratuzilm a so‘zi nim ani bildiradi?» nom-

li maqolasida uning quyidagi ta’rifini keltirgan (2009):

Infratuzilm a — bu jam iyatning turm ush sharoitini qo‘llab-

quvvatlash va yaxshilash uchun muhim bo‘lgan tovar va xizmat-

larni ta’m inlab beradigan o‘zaro bog‘liq tizim larning jismoniy

komponentlari.

Etymology Dictionaryga muvofiq «infratuzilma» so‘zi ingliz

tilida 1927-yildan buyon ishlatilib kelingan va dastlab «har qan­

day jarayon yoki tizim ning asosini shakllantiradigan qurilmalar»

ma’nosini bildirgan.

Xorijiy m am lakatlarda infratuzilm a «qattiq» va «yumshoq» in­

fratuzilma turlariga ajratiladi.

«Qattiq infratuzilm a» deyilganda zamonaviy sanoatlashgan

davlatning faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan yirik jismoniy

tarm oqlar tushuniladi.«Yumshoq infratuzilma» deyilganda esa m am lakatning iqti­

sodiy, sog‘liqni saqlash, madaniy va ijtimoiy standartlarini

qollab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan barcha institutlar tushu-

niladi (mas. moliyaviy tizim, ta’lim tizimi, sog‘liqni saqlash tizi-

mi, davlat tizimi, huquqni himoyalash tizimi va h.k.).

Qattiq infratuzilm a turlari:

Transport infratuzilmasi:

— Yo‘l va magistral yo‘llar tarm og‘i (sh.j. ko‘priklar, tunnellar,

yo‘l belgilari, yo‘l elektr tizim lari va h.k.);

— Ommaviy transport tizimi (metro, avtobus, tramvay, trol­

leybus);

— Temiryo‘l (sh.j. tem iryo‘l inshootlari, stansiyalari, signal va

aloqa tizimlari);

— Kanallar va kema suv yo‘llari;

— Dengiz portlari va mayaklar;

— Aeroport, sh.j. havo navigatsiya tizimlari;

— Velosiped yo‘laklari va trotuarlar;

— Parom tashuvlari.

Energetika infratuzilmasi:

— Elektr energiyasi tarm og‘i (sh.j. elektr stansiyalar);

— Tabiiy gaz quvurlari;

— Neft quvurlari;

— Maxsus ko‘m ir tashish inshootlari;

— Bug1 va issiq suv ishlab chiqarish va ta’minlash tarm og‘i;

— Transport vositalarini elektr bilan ta’minlash tarmoqlari.

Suv resurslaridan foydalanish infratuzilmasi:

— Ichimlik suvi ta’minoti;

— Kanalizatsiya va chiqindi suvlarini yo‘qotish;

— Drenaj tizimi;

— Asosiy irrigatsiya tizimlari;

— Suv toshqinini nazorat qilish tizim lari (damba, nasos stan­

siyalari);

— Qorlarni tozalash tizimi;

— Qirg‘oq suvlarini boshqarish tizimi.Kommunikatsiya infratuzilmasi:

— Pochta xizmati;

— Telefon tarm og‘i;

— Mobil telefon tarm og‘i;

— Televidenie va radio uzatish stansiyalari;

— Kabel televideniesi;

— Internet tarm og'i;

— Kommunikatsiya yo‘ldoshlari;

— Dengizosti kabellari;

— Asosiy xususiy, davlat va maxsus telekommunikatsiya tar-

moqlari;

— Pnevmatik pochta tarm og‘i.

Qattiq chiqindilarni boshqarish infratuzilmasi:

— Mahalliy va qayta ishlanadigan chiqindilarni to‘plash;

— Qattiq chiqindilarni saqlash joyi;

— Qattiq chiqindilarni yoqish inshootlari;

— Ishlab chiqarish chiqindilarini utilizatsiya inshootlari;

— Xavfli chiqindilarni yo‘qotish inshootlari.

Yerni monitoring qilish va o‘Ichash tarmoqlari:

— M eteorologik nazorat tarmoqlari;

— Suv ko‘tarilishi va chekinishini nazorat qilish tarmoqlari;

— Suv oqimi tezligini nazorat qilish tarm oqlari;

— Seysmografiya tarmoqlari;

— Yerni yo‘ldoshdan kuzatish tizim lari;

— Geodeziya o‘lchov tizim lari;

— Global pozitsiyalash tizim i (GPS);

— Geoaxborot infratuzilmasi (GIS);

— Yumshoq infratuzilm a turlari.

Boshqaruv infratuzilmasi:

— Davlat va huquqni himoyalash tizimi;

— Tez yordam va avariya xizmatlari (politsiya, o‘t o‘chirish,

tibbiy tez yordam, dispetcherlik xizmatlari);

— Harbiy infratuzilm a (harbiy bazalar, buyruq markazlari,

komm unikatsiya inshootlari, strategik rezervlar).Iqtisodiy infratuzilma:

- Moliyaviy tizim (sh.j. bank tizimi, moliyaviy institutlar,

toMov tizim lari, birjalar);

— Asosiy biznes logistika inshootlari (omborxonalar, yuklarni

boshqarish tizimlari);

— Ishlab chiqarish infratuzilmasi (sh.j. sanoat parklari, max-

sus iqtisodiy zonalar, standartizatsiya tashkilotlari);

— Qishloq xo‘jaligi, o‘rmon va baliqchilik infratuzilmasi.

Ijtimoiy infratuzilma:

— Sog‘liqni saqlash tizim i (sh.j. kasalxonalar, klinikalar,

sogiiqni sug‘urtalash, dori vositalarini tartibga solish va sinovdan

o‘tkazish tizimi va h.k.);

— Ta’lim va tadqiqot tizimi (sh.j. maktablar, universitetlar,

maxsus kollejlar, tadqiqot institutlari va h.k.);

— Ijtimoiy ta’minot tizim lari (sh.j. davlat tom onidan qo'llab-

quvvatlash va xususiy homiylik).

Madaniy, sport va hordiq infratuzilmasi:

— Sport va hordiq infratuzilmasi (sh.j. istirohat bog‘Iari, sport

inshootlari, sport uyushmalari va h.k.);

— Madaniy infratuzilma (sh.j. konsert zallari, muzeylar, ku-

tubxonalar, teatrlar, studiyalar va h.k.);

— Biznes sayohat va turizm infratuzilmasi (sh.j. sun’iy va tabiiy

attratsionlar, konferensiya markazlari, mehmonxonalar, restoran-

lar va boshqa servislar)dan iborat.

14.2. Rivojlangan mamlakatlarda infratuzilma aktivlarini

boshqarish tajribasi

Infratuzilm a aktivlarini boshqarish (Infrastructure As­

set Management) — bu jamiyat infratuzilmasi aktivlarini (suv-

ni tozalash inshootlari, kanalizatsiya tarm oqlari, yo‘llar, kom-

munal tizim lari, ko‘priklar va tem iryo‘llar) ta’minlab turishda

qo'llaniladigan strategiyalarning integratsiyalashgan majmui.

Infratuzilma aktivlarini boshqarish jarayonida asosiy e’tibor

infratuzilma inshootlari hayot siklining so‘nggi bosqichlari-ga, xususan, ularni ta’minlab turish, holatini tiklasli va o'rnim

almashtirishga qaratilgan. Infratuzilm a aktivlarini boshqarisli

moliyaviy emas, balki ko‘proq jism oniy aktivlarni (ya’ni mulklar

ni) boshqarishni nazarda tutadi.

Infratuzilm a aktivlarini boshqarishda infratuzilm ani

ta ’m inlab turish strategiyalarini tashkil etish va amalga oshirish-

da asosan kom pyuter dasturlaridan foydalaniladi. Bunda uzoq

m uddatli infratuzilm a aktivlarining xizmat m uddatini muhofaza

qilish va uzaytirish kabi asosiy maqsad qo‘yiladi. Bu esa jamiyat

turm ush sifatini ham da iqtisodiyot samaradorligini ta’minlab tu-

rishda m uhim asosiy komponent bo‘lib hisoblanadi.

12-rasm . In fratu zilm a aktivlarini bo sh q arish m odeli

141Infratuzilm a aktivlarini boshqarishdagi muhim jarayonlar va

vazifalar quyidagilarni o'z ichiga oladi:

Individual aktivlar (inventarlar) bo‘yicha sistematik qaydlarni

olib borish (mas. sotib olish xarajatlari, boshlang‘ich xizmat mud-

dati, qoldiq foydali xizmat muddati, jismoniy holati, remont va

ta’m inotning izchilligi).

Aktivlarning butun qismini reja bo'yicha saqlash, remont va

almashtirish orqali ta’minlab turish uchun muayyan dasturni ish­

lab chiqish.

Infratuzilm a aktivlarini boshqarish ning asosiy komponent-

lari:

1. Xizmat qilish standartini belgilash:

— aktivlar qanday funksiyalarni bajarishi bo'yicha

o'lchanadigan spetsifikatsiyalarni o'rnatish;

— aktivlar holatining eng minimal darajasini o'rnatish.

2. Aktivlarni boshqarish uchun aktivlarning butun xizmat

muddati mobaynidan ketadigan xarajatlarni belgilash.

3. Aktivlarni boshqarish rejasini ishlab chiqishdan iborat.

14.3. Jahon raqobatbardoshlik indeksi va unda infratuzilma

rivojlanishi ko‘rsatkichlari

Jahon raqobatbardoshlik indeksi Jahon iqtisodiy forumining

har yilgi hisobotida chop etib boriladi. Raqobatbardoshlik in­

deksi m amlakatlarning o'z fuqarolari farovonligi yuqori darajasi­

ni ta’minlab berish qobiliyati baholanadi. Ushbu indeks birinchi

navbatda mamlakat o'zida mavjud resurslarini qanchalik samara-

li ishlatishiga bog'liqdir. Bunda erkin bozor sharoitida turmush

darajasini ta’minlash uchun, qoida tariqasida, mamlakatlar-

ga doimiy ravishda mehnat unumdorligini va tovarlar/xizmatlar

sifatini oshirib borish talab etiladi.

Jahon raqobatbardoshlik indeksi quyidagi 12 ko'rsatkichlar

guruhini o'z ichiga oladi:

1. Xususiy institutlar.

2. Infratuzilma.3. Barqaror makroiqtisodiy muhit.

4. Sog‘Iiq-salomatlik va boshlang‘ich ta’lim.

5. Oliy ta’lim va trening.

6. Samarali tovar bozorlari.

7. Samarali m ehnat bozorlari.

8. Moliya bozorlarining rivojlanganligi.

9. Texnologik tayyorgarlik.

10. Bozor hajmi.

11. Biznesning zam on talablariga muvofiqligi.

12. Innovatsiya.

Infratuzilm a rivojlanganlik ko‘rsatkichlariga quyidagi to‘qqiz

ko‘rsatkichilar kiradi:

1. Umumiy infratuzilm aning sifati.

2. Yo‘llarning sifati.

3. Temiryo‘1 infratuzilm asining sifati.

4. Port infratuzilm asining sifati.

5. Havo transporti infratuzilm asining sifati.

6. Avialiniyalarning mavjud uzunligi.

7. Elektr ta’m inotining sifati.

8. Mobil telefon aloqasi.

9. Statsionar telefon aloqasidan iborat.