Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

ierarxiyasini
vujudga keltiradi. Ierarxiya 
shakli qancha to‗g‗ri va to‗la bo‗lsa, mamlakat yoki boshqa bir hudud ham 
ijtimoiy - iqtisodiy jihatdan shunga muvofiq mukammal shakllangan bo‗ladi. 
―Yuz minglik― chegaradan oshgan shaharlarga alohida e‘tibor qaratiladi, 
chunki, ularda sof shaharlarga xos bo‗lgan xususiyat va belgilar aniq ifodalangan 
bo‗ladi. Ishlab chiqarish, transport, xizmat ko‗rsatish muassasalari yuqori darajada 
taraqqiy etgan, shahar infratuzilmasi, arxitekturasi, aholi turmush tarzi, 
umuman, har tomonlama ―shahar‖ qiyofasini oladi. Ammo, shuni ham 
ta‘kidlash joizki, so‗nggi yillarda global miqyosda aholi sonidan qat‘iy nazar, 
shaharlar muayyan sohaga chuqur ixtisoslashib bormoqda va ―dunyoviy 
shaharlar‖ning roli ortib bormoqda. 
Globalizatsiya jarayoni shaharlar o‘rtasidagi farqlarni kuchaytirib, ularning 
ichidagi sektorlar (sohalar) differensiatsiyasiga olib keladi. Bu urbanizatsiya 
jarayonidagi 
notenglikning 
yangi ko‘rinishi bo‘lib, shaharlar o‘lchami 
iyerarxiyasiga deyarli mos kelmaydi (M.Pacione, 2009,128-b.). 
Maxsus ilmiy adabiyotlarda Zipfa-Styuart qoidasi mavjud bo‗lib, u 
hudud shaharlarining bir tartibda to‗g‗ri joylashishini nazarda tutadi, 
Masalan, ikkinchi shahar birinchi shahar aholisining yarmi, uchinchi shahar 
uning 1/3, to‗rtinchisi — 1/4 aholisiga ega bo‗lishi kerak. Biroq, bu g‗oya 
hayotda to‗laligacha o‗z isbotini juda kam holda topgani uchun, u gipoteza 
darajasida talqin qilinishi mumkin. 
Shunga qaramay, yuqoridagi qoida ma‘lum ahamiyat kasb etadi. Har 
qalay mamlakat o‗z shaharlar to‗ri tarkibi va tizimini ana shunday 
zanjirsimon, pog‗onasimon tartibda shakllantirishga harakat qilishi va 
o‗zining mintaqaviy siyosatida amalga oshirishi maqsadga muvofiqdir. 
Sababi— mamlakat aholisining ko‗pchilik qismini uning bir yoki ikki yirik 
shahrida to‗planishi ham (bu shaharlar gipertrofiyasi deyiladi), yoki, 
aksincha, aholining juda ko‗p mayda shaharlarda tarqalishi ham yaxshi 
emas. Tabiiyki, ikkinchi holda mamlakat hududiy iqtisodiy jihatdan 

---

26 
rivojlanmagan bo‗ladi. Shaharlar ierarxiyasini piramidasimon ham tasavvur 
kilish mumkin. U yoki bu hudud uchun tuzilgan piramida ayni paytda turli 
yiriklikdagi shaharlar rivojlanishi bilan bog‗liq muammolarni aks ettiradi. 
Shaharlar klassifikatsiyasida «birinchi» va «ikkinchi» shahar 
tushunchalari mavjud, masalan, O‗zbekistonniig birinchi shahri uning 
poytaxti Toshkent bo‗lsa, uning ikkinchi darajasidagi shahri Samarqanddir 
(hozirgi kunda bu mavqega Namangan da‘vogarlik qilmoqda). 
Umuman, respublikamizda 18 ta ―yuz minglik‖ marradan oshgan yirik 
shaharlar bor, unga Bekobod da‘vogarlik qilmoqda (1-jadval). 
O‗rta shaharlarga Asaka, Bekobod, Beruni, Guliston, Denov, Zarafshon, 
Kattaqo‗rg‗on, Kogon, Koson, Kosonsoy, Parkent, To‗rtko‗l, Urgut, Xiva, 
Xo‗jayli, Chimboy, Chortoq, Chust, Shahrixon,Yangiyo‗l (jami 20 ta) kiradi. 
Bularning orasida faqat Guliston viloyat markazi, qolgan shahar va 
shaharchalar kichik, ya‘ni I - III sinflarga mansubdir.
1-jadval