Shaharlar geografiyasi va geourbanistika asoslari

Poytaxt shaharlar
. Poytaxt shaharlar mamlakat shaharlar to‗ri va
tizimida karvonboshilik qilishadi. Ammo ular aholisi bo‗yicha eng katta, 
sanoat o‗ta rivojlangan bo‗lishi aslo shart emas. Chunki, bunday 
shaharlarning asosiy vazifasi —siyosiy markaz, dorulsaltanat, ya‘ni poytaxt
funksiyasini bajarishdan, binobarin, mamlakatni boshqarish, uni siyosiy, ilmiy 
—texnikaviy, ijtimoiy — iqtisodiy jihatdan tashkil qilishdan iborat bo‗lishi lozim. 
Juda ko‗p mamlakatlarda poytaxt shaharlar muammosi keskin turadi.
Bunday shaharlar mumkin qadar mamlakat xududining o‗rtasida 
(markazida), atrofdagi qo`shni davlatlarga nisbatan ham qulay geosiyosiy 
o`rinda, tapuxan asosiy tub millat tarqalgan hududda joylashgan bo‗lmog‗i 
lozim. Sababi —ular eng avvalo milliy poytaxtlardir. Shu bilan birga, bu 
shaharlarda boshqaruv funksiyasi keng rivojlangan bo‗lishi shart
.
Dunyo 
mamlakatlarining 
ayrimlarida 
poytaxt 
shaharlari 
o‗zgarib
turgan. 
Masalan, 
Braziliyada 
poytaxt 
Rio-de 
Janeyrodan 
Braziliaga, 
Qozog‗istonda Almatadan Astanaga, AQSHda Filadelfiyadan Vashingtonga, 
Pokistonda Karachidan Islomobodga ko‗chirilgan. Bir vaqtlar Ukrainaning 
poytaxti 
Xarkov, 
Rossiyaniki 
Peterburg, 
Turkiyaniki 
Stambul, 
Qoraqalpog‗istonniki To‗rtko‗l bo‗lgan, O‗zbekiston Respublikasining dastlabki 
poytaxti Samarqand bo‗lib, 1930 —yilda bu vazifani bajarish Toshkentga 
berilgan. Poytaxt shaharlarning nufuzi ham, ma‘suliyati ham yuqori. Binobarin, 
har qanday mamlakat o‗zining bosh shahri, «yo‗lboshisiga» katta e‘tibor 
bermog‗i tabiiydir, chunki ular o‗sha joyda yashovchilarning milliy iftixori 
hisoblanadi. 
Mamlakat taraqqiyoti yo‗lida eng avvalo, poytaxtlar alohida ahamiyatga ega 
ekanligini nazarda tutgan holda, ilk bora Yaponiya tajribasida poytaxtni 
rivojlantirish ishlari ko‗zda tutilgan – ―Poytaxt taraqqiyoti‖ nomli shaharlarni 
rejalashtirish loyihasi ishlab chiqilgan (M.Pacione, 2009. 115-b.). 
Ayrim mamlakatlarda rasmiy poytaxtlar yo‗q va muayyan shaharlar uning 
vazifasini bajaradi (Shveysariyada qadimiy poytaxti Bern, Nauruda Yaren). Ba‘zi 
davlatlarda poytaxt funksiyalari bir necha shaharlar, masalan, Germaniyada 
Berlin, Bonn, Karlsrue, Rossiyada Moskva va Sankt-Peterburg shaharlarida o‗zaro 

---

33 
taqsimlangan.
14
Aksariyat mamlakatlarda poytaxt vazifasini yirik shaharlar bajarsa, 
ba‘zi davlatlar sof poytaxtlik funksiyasini bajarish nuqtai nazaridan aholi soni kam 
bo‗lgan kichikroq, tinch-osuda shaharlarni ma‘qul deb hisoblaydilar (Vashington, 
Brazilia va b.).