Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар

ОЛИГАРХИЯ – сиёсий тузумида, аристократик тузум каби озчилик кўпчилик устидан ҳукмронлик қилади. Лекин бу озчилик аристократлар сингари иззат-обрўга эга кишилар бўлмай, балки бойликка эга бўлган номуносиб кишилардан ташкил топган сиёсий тузумдир. Улар ўзларининг манфаатларини ҳамма нарсадан устун қўядилар. Демократик тузум Арасту фикрича салбийдир. Мутафакирнинг таъкидлашича демократиянинг турлари бир неча хил. Аниқроқ айтсак беш хил, улар ўз навбатида иккига бўлинади. Биринчиси, қонунга асосланган демократия, иккинчиси олий ҳокимият қонунда эмас, балки омманинг қўлида бўлади. демак, ҳокимият халқ хушомадгўйлари — демогоглар қўлида бўлади. хушомадгўйлар золимларга сажда қилса, демагоглар халқнинг бошига битган балодир. Бу ерда бутун ҳокимиятчилик парчаланади. Қонунга асосланган демократия барча ёмон сиёсий тузумлар ичида бир мунча дурустидир.
ДЕМОКРАТИЯ – Арастунинг фикрича, бу кўпчиликнинг ҳокимияти ва фақат эркин фуқароларники бўлибгина қолмай, балки камбағалларники ҳамдир. Демократия ҳукмронлик қилган ерда ҳокимият кўпчиликни қўлида, гарчанд улар эркин бўлсаларда, барибир муносибларнинг қўлида эмас. Озчиликни ташкил қилган кишилар — олигархия тузумига бошчилик қилиб, якка шахснинг қўлига ҳокимият ўтиб қолса, у золимга айланиб қолади, агар ҳокимият кўпчиликнинг қўлида бўлса, демократияга айланади. Подшоҳликнинг моҳияти бузилиб, аристократияга ёки полития (республика)га айланади, у эса ўз навбатида олигархияга, у яна ўз навбатида тирания (якка золимлик)га айланади, тирания эса демократияга айланади. Биз Арастунинг мавжуд сиёсий тузумларига бўлган қарашларини кўриб чиқди. Энди, унинг давлатга бўлган муносабатини, ўзининг шахсий режаларини кўриб чиқамиз. Давлат, дейди Арасту, бу омма… бу фуқаролардан иборат бўлиб, ўз ҳаётий эҳтиёжларини қондиришга интиладиган нарса. Кўпгина кишилар бу эҳтиёжларни моддийликка олиб бориб тақайдилар, бунинг учун улар бир-бирига ўз касблари билан хизмат кўрсатишади. Бироқ давлатнинг мақсади шунингдек унинг вазифаси кишиларни ўзаро адолатсизликлардан ҳимоя қилиш ҳам эмас. Албатта, давлат бу иқтисодий ва ҳуқуқий вазифаларни бажариб, кишиларга ҳаётий шарт-шароитлар яратади. Бироқ, иносният жамоасининг мақсади фақат яшашдан иборат бўлмай, балки ундан олийроқ яъни бахтли яшашдан иборат бўлиши керак, шунинг учун давлатнинг мақсади бахтли ҳаёт яратишдир. Шундай қилиб, давлатнинг вазифаси ва мақсади оилаларга ва шунингдек бир қанча авлодларга базхтли ҳаёт яратишдан иборат. Давлат тенг ҳуқуқли кишилар жамияти бўлиб, улар ўзаро энг яхши ҳаёт қуриш мақсадида бирлашишлари мумкин.
Арасту учун давлат ҳаётнинг энг мукаммал шаклидир. Бундай шаклда ижтимоий ҳаёт энг олий фаровонликка эришади.
Давлат умумий адолатга хизмат қилади. Лекин адолат нисбий тушунчадир, дейди Арасту, шунга қарамай, адолатни умумий бахт-саодат деб билади. Бахт-саодат фақат сиёсий ҳаётда бўлиши мумкин. Адолат — сиёсатнинг мақсадидир. Адолат умумий бахт-саодат бўлиши билан бирга умумийликка тегишли адолатли қисмларга мос келиши лозим. Тенг адолатлилик бутун давлатга фойдали бўлиши билан бирга унинг барча фуқароларга ҳам фойда келтиради.
Аристократия ва полития ҳукмронлик қилаётган тузум — давлатнинг тўғри шакллари бўлиб, унда битта шахс, озчилик ёки кўпчилик ҳокимликдан умумий бахт-саодат йўлида, умумий фойда, манфаатлари йўлида фойдаланадилар.
Тирания, олигархия ва демокатия сиёсий тузумнинг нотўғри шакллари бўлиб, унда хоҳ битта, хоҳ озчилик ёки кўпчилик ҳукмронлик қисмасинлар, улар ўз манфаатларига хизмат қиладилар. Монархия сиёсий тузумида монарх ўзининг насл-насабига таяниб, олижаноб манфаатлар йўлида хизмат қилса, золим шоҳ (тиран) ҳукмронликни ўз қўлига олиб, пасткашлик, қабиҳлик қўлида хизмат қилади. Уларнинг биронтаси ҳам умумий бах-саодат йўлида хизмат қилмаганлар.
Арасту Афлотуннинг идеал давлат тўғрисидаги қарашларини танқид қилиб, биринчи ўринда «давлатнинг мутлақ энг яхши шакли эсам, балки у шундай ҳаёт ҳақида сўз юритадики, бундай ҳаёт кўпчилик кишиларга тегишли бўлиши керак ва шундай сиёсий тузум кўпчилик давлатларда мужассамлашган бўлиши керак. шунингдек, Афлотун жамиятнинг учинчи табақасига яъни хунармандлар, деҳқонлар ҳақида етарли фикрлар билдирмаган. Арасту Афлотуннинг идеал давлатига қарши принципиал эътирозини келтиради.
1. Афлотун ўз идеал давлатини илгари сурар экан, у фақат давлатнинг бир шаклини сақлаб қолиб, давлатнинг турли-туман шаклларини бекор қилган. Давлат учун бирлик керак, лекин бирлик турли-туманликнинг бирлигидан иборат бўлмоғи лозим;
2. Афлотунда яхлит бахт-саодат деганда, қисмлар бахт-саодатни кўзда тутмайди. Аксинча давлатнинг бахт-саодати учун ҳарбийларнинг бахтини тартиб олади, агар ҳарбийлар бахтдан маҳрум бўлган бўлсалар унда ким бахтли бўлади. фақат давлатнинг бошқарувчилари бахтли бўлади.
3. Афлотун хусусий мулкчиликда ижтимоий зулмни кўрса. Арасту унга қарши чиқиб, айтадики, мукаммал давлатни хусусий мулкчиликни бекор қилиш билан кўриб бўлмайди, чунки умумий ишни бир-бирига ағдаради ва барчага тааллуқли умумий нарсага ҳар бир киши жуда кам қайғуради. Арастунинг фикрича ижтимоий зулмнинг манбаи мулкчиликда бўлмай, балки инсон хоҳишининг чеки йўқлиги ва унинг очкўзлигидадир. Шуни айтиш керакки, очкўзлик обрўга ҳам йўналтирилган. Шунинг учун фуқароларнинг чиқишларини тенглаштириш ҳақида кўпроқ ғамҳўр бўлишимиз керак. бу фуқаролар мулкни тенглаштириш керак деган гап эмас. Афлотуннинг идеал давлатини қуриш мумкин эмас. «Ўз хоҳишига кўра давлат режасини тузиш — яхши, лекин амалга ошириб бўлмайдиган фикр тўғрисида фикрлаш мумкин эмас».
Арастунинг ижтимоий идеали. Файласуф таъкидлашича, энг яхши давлат бахтлидир, энг яхши — бу демак энг яхши сиёсий тузумдир. Давлат бошқарувининг энг яхши шакли энг яхши ҳаёт учун хизмат қилиш. Энг яхши бахт — бахтли ҳаётдир, яъни ҳаёт фазилатларга, қудратга тўла ва бу фазилатларни ҳаётнинг барча воқеаларига тўғри қўллай билиш керак. фазилат икки қутибнинг мўътадиллигидадир, мўътадил ҳаёт зарурийдир ва у энг яхши ҳаётдир. Бироқ бахтли ҳаёт учун бу мънавий фаровонликдан ташқари жисмоний фаровонлик, яъни соғлиқ ва ташқи фаровонлик ҳам даркор. Бироқ, ташқи гўзаллик мўътадил бўлмоғи лозим. Энг асосийси фуқароларташвишларидан, биринчи навбатдаги ишлардан озод бўлишлари керак, қонун чиқарувчилар эса даставвал ўз диққат эътиборини фақат жамиятнинг нуфузли қисми бўлиши давлат раҳбарларига қаратибгина қолмай, балки хусусий ҳаёт кечириш ҳолатига эга бўлсинлар ва ҳеч ким уларнинг дам олишларини бузмасин. Мулкчиликнинг энг олий шакли мўътадилликдир. Давлатнинг энг олий бахтлилиги унинг фуқаролари ўртасида мулкка эга бўлишликларидир, дейди Арасту. Бундай мулкка эга бўлган кишилар оқилона фикр юритадилар. Бир қарашда Арастунинг ижтимоий қарашлари халқчилга ўхшаб кетади. Арасту давлатни муҳим ва номуҳим қисмларга ажратади ва бундан келиб чиққан ҳолда ўрта табақага мансуб кишиларни кўпгина фуқаролик ҳуқуқларидан маҳрум этади.
Арасту зарурий, лекин муҳим бўлмаган давлат қисмларига барча меҳнаткашларни, муҳим қисмига ҳарбийлар ва давлат раҳбарларини киритади. Деҳқонлар, ҳунармандлар ва барча савдогарлар табақасини ҳар бир давлатнинг таркибига кириши зарур. лекин унинг муҳим қисмлари ҳарбийлар ва кенгаш аъзоларидир, дейди Арасту. Энг яхши сиёсий тузумдан фойдаланаётган давлат хунарманднинг фуқаро бўлишига йўл қўймайди, чунки деҳқончилик, ҳунармандчилик ҳаёт учун зарурий ҳунарлар, лекин улар фазилатдан маҳрумдирлар. Чунки ҳунарманднинг ёки ёлланма ишчининг ҳаёти фазилатлардан маҳрум. Фуқаролар ва ҳунармандчилик, на касбкорлик билан шуғулланмасликлари керак, чунки бундай ҳаёт шарафли эмас ва у фазилатлар шунингдек деҳқон бўлишлари керак эмас, аксинча ўзларида фазилатларни ривожлантириш учун ҳамда сиёсий фаолиятлари учун уларга фалсафий бўш вақтлар зарур.
Арастунинг фикрича одамлар табиатан тенг эмаслар. Қул билан қулдор бамисоли ҳайвон билан инсондир. Биринчи жисмоний меҳнатга туғилган бўлиб, бировларнинг фикрини амалга оширади. Улар оқилларни тушунадилар, лекин ўзлари ақлга эга эмаслар. Улар жонли мулк ва хўжайиннинг қуроли. Қулларга эга бўлишлик, Арасту фикрича, бу уруш ёки ов ҳақидаги фандир. Овчилик ҳарбий ишнинг бир қисми бўлиб, мақсади ёввойи жониворларни ва табиатан бошқаларга бўйсунадиган кишилар (қулларни овлашдан иборатдир). Бундай уруш адолатлидир, дейди Арасту.
Шундай қилиб, «энг яхши давлатнинг фуқаролари наинки ҳунармандчилик, бирон касб, на деҳқончилик билан шуғулланишлари у ёқда турсин, балки умуман дисмоний меҳнатдан ҳоли бўлишлари зарур». Фуқаролар қулдор бўла туриб, қул хисобига яшаб, фалсафа билан шуғулланишга бўш вақтга эга бўлиб, ўз фазилатларини ривожлантирадилар. Шунингдек фуқаролар бурчларини бажарадилар. Армияда хизмат қиладилар, кенгашларда қатнашадалар суд идаралада судлашадилар, ибодатхоналарда худоларга ибодат қиладилар. Хўжайин эса қул нимани бажара олишини билса, буйруқ беришни билсин. шунинГ учун бойлиги етарли оиланинг икр-чикирларига қарам бўлиб қолмаган бойлар, турмушнинг майда-чуйда ишларига аралашмай, бу ишни бошқарувчиларга топшириб, ўзлари эса давлат ишлари ёки фалсафа билан шуғулланишлари лозим»¹.
Фуқаролар мулки гарчанд тенг бўлмаса, лекин уларнинг ўртасида ўта бой ва ўта камбағал йўқ. Бутун эллик давлатларга тарқалган энг яхши сиёсий тузум уларни битта яхлит сиёсий тузумга бирлашишига имкон яратиб, бутун дунёда ҳукмрон бўлишлари мумкин. Барча бошқа халқларни табиат қуллак учун ваҳший қилиб яратган. Шунинг учун улар қулликда яшашлари керак. улар эллинликларнинг ижтимоий ва хусусий ерларда ишлашлари керак.
Улр бу ишлари умумийлик, фаровонлик учун ҳамда ўзлари учун бажаришлари керак.
Арастунинг сиёсий таълимотлари ниҳоятда улкан назарий ва шунингдек катта тарихий қимматга эга. Унинг идеал давлат тўғрисидаги ихчам лойиҳаси, ҳар қандай ҳаёлий давлат каби уйдирма, ҳаёлий хусусиятларнинг реал жамиятнинг тарихий муносабатларини акс эттирувчи қоришмасидан иборат бўлган.
Арастунинг «Сиёсат» асарининг ажралиб турадиган хислатларидан устун туради. Арасту фиурича, энг яхши давлатга йўл мавжуд воқеликни билиш орқалидир.
Арасту ижтимоий қарашларининг жон ва тана ўртасидаги дуализми қуйидаги кўринишга эга.
Жон

Тана Д а в л а т

Инсон былмаганлар

(щуллар ва=шийлар) тана кишилар
(озод юнонликлар)


Аёллар тана Эркаклар
Ме=наткаш (де=щонлар, =унармандлар, ме=наткаш былмаганда (болалар,
савдогарлар). катта ёшдаги фущаролар щариялар)



Арастунинг сиёсий таълимотлари ниҳоятда улкан назарий ва шунингдек катта тирихий қимматга эга. Унинг идеал давлат тўғрисидаги ихчам лойиҳаси, ҳар қандай ҳаёлий давлат каби уйдирма ҳаёлий хусусиятлари реал жамиятнинг тарихи муносабатларини акс эттирувчи қоришмадан реал жамиятнинг тарихий муносабатларини акс эттирувчи қоришмадан иборат бўлган.
Арастунинг «Сиёсат» асарининг ажралиб турадиган хусусияти яна шундаки, унда реал, тарихий хислатлар, ҳаёлий хислатлардан учун туради. Арасту фикрича, энг яхши давлатга йўл мавжуд воқеликни билиш орқалидир. Худди шунинг учун Арастунинг «Сиёсат»и сиёсий қарашларни ҳамда қадимги Юнон жамиятда синфларнинг келиб чиқишини ва унда ўзининг сиёсий назарияларининг таянчини ўтаган энг қимматли ҳужжат деб хисоблаган.
Арастунинг ижтимоий-сиёсий таълимотлари ва айниқса унинг идеал давлат ҳақидаги назариялари нафақат унинг ватандошлари томонидан ривожлантирибгина қолмай, балки Ўрта аср Ўрта Осиёлик мутафаккирларнинг идеал жамоанинг фозил кишилари тўғрисидаги қарашларига, шунингдек XVI-XVII асарларда ғарбий Оврўпада яшаб ижод этган мутафаккирларнинг ижтимоий-сиёсий қарашларига ҳам катта таъсир қилган ва ўчмас из қолдирган.