Щадимги европада илк фалсафий билимлар ривожи, ижтимоий таращщиёт, маданий жараёнлар

МАНТИҚИЙ ҚАРАШЛАРИ. Арасту мантиқий қарашлари унинг таълимоти марказида туради. Унинг мантиқ тўғрисидаги қарашлари файласуф таълимоти билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, илохиёт тўғрисидаги фикрларини тушунишга ёрдам беради.
Дарҳақиқат, Арасту тафаккур ва унинг қонунлари тўғрисидаги тизимлаш фан, яъни мантиқшуносликнинг «отаси» ҳисобланади. У мантиқ тўғрисида таълимотини яратишда ўзидан илгари ўтган юнон файласуфларидан Демокрит, Афлотун ва бошқаларнинг таълимотларига таянган. Бироқ улардан биронтаси ҳам мулоҳаза юритувчи кишининг фикрлаш фаолияти ҳақиқий ва тўлақонли илмий таълимот ярата олишмагана. Арасту фикрича мантиқ фақат мустақил фан бўлмай, фанларнинг қуроли, калитидир. Унинг мантиқ тўғрисидаги бу фикрини файласуфнинг мантиқий таълимотига бағишлаган барча асосларини биргаликда шарҳловчи «Органон» яъни олтита асардан ташкил топган: Категориялар, Шарҳлаш, Биринчи аналитика, Иккинчи аналитика, Топика, Софистик мулоҳазалар ва раддиялар.

«Биринчи аналитика» муҳокама ва хулосанинг силлогистик шакллари тадқиқ қилинади. «Иккинчи аналитика»да исбот-далил ва унинг ибтидоси ҳақида фикр юритилади. "Топика" асарида тафаккурнинг асосий қонунлари ифодаланган. Унда ҳақиқат ҳам, ёнғон ҳам бор, мулоҳаза таъриф берилган, уларнинг турлари аниқланган. Файласуф силлогизмнинг учта шакли, уларнинг 16 модусларини кўрсатади, далил исботнинг учта турини аниқлайди, ундаги беихтиёр ва ихтиёрий типик хатоларни кўрсатади. Айни вақтда индукция ва аналогияни ҳам аниқлайди.

ТАФАККУР ҚОНУНЛАРИ. Арасту анъанавий мантиқнинг тўртта қонунидан иккитасини қарама-қаршиликни ман этувчисини инкор этувчи қонунни исботловчи билим сифатидаги илмий билиш ҳақидаги таълимотида кўрсатиб ўтилган. Шунингдек ҳеч нарсани аниқлаб бўлмайди, агар бир нарсани айният қонуни бўйича фикрламасанг» деган тезисини ҳам шу фикр такрорланади, қарама-қаршилик қонунининг онтологик аспукти ман этилган юқорида айтилганди. Битта нарсанинг ўзи айни бир вақт бўлиши ёки бўлмаслиги мумкин эмас. «Битта нарса бир вақтнинг ўзида биргаликда биргина нарса бир маънода тааллуқли ёки тааллуқли бўлмаслиги мумкин эмас, дейди. Унинг «Метафизика» асарида қарама-қаршилик қонуннинг мантиқий аспекти ман этилиши ифодаланган. Бир жисм ҳақида бир-бирига қарама-қарши тасдиқ ёки инкор тўғри бўлиши мумкин эмас. Бу қонун Арастунинг мантиқга оид асарида таҳлил қилинган. Уни тўғридан-тўғри асослаш мумкин эмас, бироқ қарама-қарши қарашни беманилик қонуннинг ман этилиши билан баҳс юритувчи ҳар қандай киши ундан фойдаланади. Ундан ташқари, бу қонун тан олинмаса ҳамма нарса ажратиб бўлмас яхлитликни ташкил этади. клиник фалсафий мактабнинг намоёндаси Антисфен фикрича, инсон бу инсон демакдир дейиш керак, лекин «Инсон тирик мавжудот ёки «оқ» танли ёки илмли дейиш ярамайди. Бундай дейиш қонунни бузишдир. Биз инсонни илмий деб таъкидласак, унда «а» «а» эмас деб таъкидлаган бўламиз. Чунки «илмли» бу инсон деган гап эмас. Гўё қарама-қаршиликни ман этувчи қонун буни тасдиқлаган бўлади. бундан хулоса шуки, инсон айни бир вақтнинг ўзида а (инсон), ва «а» эмас. «Илмли» деган маънони англатади. Лекин «илмли» инсонга қарама-қарши деган нарса эмас. Яъни «а» эмас деган хулоса чиқмайди.