|
АРАСТУ ДИАЛЕКТИКАСИ. Арасту диалектикаси бу оддий суҳбат қуриш санъати эмас, балки борлиқ ва тафаккурнинг умумий асослари билиш, биринчи навбатда, фалсафий тадқиқодларни илмий услубга аниқлашдир.
Унинг диалектикаси реаллик умумий жиҳатлари билан иш юритилади. бУнда сезгиларимиз ва тафаккуримиз берган маълумотлар асосида фалсафий ва илмий билимларни қуришда ҳақиқий услубни тушуниш. Арасту ўзининг «Топика» асарини диалектикага бағишлайди. Унинг фикрича, харакат, моддалар, предметлар бир-бирисиз яшай олмайди. Харакат абадий характерга эга бўлиб, ўзгаришга мойилдир. У материя ҳаракатини қуйидагича таърифлайди: оддий ўрин алмашинув харакати, миқдор ўзгариш; сифат ўзгариш; имкониятнинг воқеликка айланиши.
Харакатнинг тўртинчи тури Арасту фикрича харакатнинг олий шаклидир. Унинг бу борадаги фикрлари антик диалектикани анча ривожлантирди.
Арасту шунингдек диалектик категорияларини ҳам ишлаб чиқди. Унинг сабабият ва тасодифият, мазмун ва шакл, имконият ва воқелик каби диалектик категориялари фикримизнинг далили бўла олади. бу категорияларнинг бир-бирига ўтишини харакат ва тинчлик пайдо бўлиши ва йўқ бўлиши, соғлиқ ва беморлик, ҳаёт ва ўлим, миқдор ва сифат ўзгаришларнинг диалектик бирлигини кўрсатиб бера олади. арасту материя ва харакат бирлигини асослашга ҳаракат қилди-ю, лекин бу борада изчил бўла олмади.
Унинг фикрича билимлар икки қисмга бўлинади. Ҳақиқатга яқин, эҳтимол ва аподектик билим. Диалектика дейди файласуф, ўзида қарама-қаршиликка эга бўлган эҳтимолликдан хулоса чиқаради. Демак, диалектика қарама-қарши таърифлар доираси билан иш юритади ва бевосита қарама-қаршиликлар билан шуғулланади.
Шундай қилиб, унинг диалектикаси бу услуб, у билан ҳақиқатга яқин, эҳтимол билимлардан ҳақиқий билимлар, ҳақиқат, аполектик билимлар олинади.
Диалектика — бу илмий тадқиқод жараёни. Ҳақиқат Арасту диалектикасига кўра тадқиқод предмети эмас, балки мақсадди. унинг диалектикасининг асосида инсоннинг ҳақиқатга эришишда фикрлаш жараёни ётади.
Арасту гарчанд, эҳтимол билимлар доираси билан диалектикани чеклаб қўйган бўлсада, бироқ ана шу чекланиш орқали диалектиканинг кейинги ривожи йўлида катта қадам қўйди, ҳамма эҳтимол билимлар билан ҳақиқий билимлар ўртасида аниқ чегара қўйишга муваффақ бўлди.
Арасту «Топика» асарида фан ва ёки қарши масаласини аниқлаш қоидаларини келтиради. Ҳар қандай илмий мулоҳазада файласуф фикрича, умумий холатлар бўлиб, тадқиқотни улар асосида олиб бориши керак. арасту ўз диалектикасида универсал диалектик услубга аҳмият берган эмас. Бироқ у биринчи маротаба диалектикага илмий ва фалсафий тадқиқотнинг услуби деб онгли равишда қаради.
Хусусий фанларга, Арасту фикрича, хулоса киради. Хулосалар шу фанга тааллуқли муҳокамадан келтириб чиқарилади. масалан, физика фанида аҳлоқ. Ҳуқуқ тўғрисида хулоса чиқариш мумкин эмас. Аксинча, диалектика Арасту фикрича, барча фанларга бир хил тегишли бўлган ҳолатлар билан иш юритади.
Арастунинг диалектик тадқиқот услуби айни бир вақтда соф абстракт бўлиши мумкин эмас. У барча фанлар учун мазмунли ва фойдали бўлади.
Арасту диалектикаси шундай услубни ўргатиши керакки, у орқали силлогизмни кўра олсак ва шу орқали ҳақиқатга яқин ва эҳтимолий билимлар асосида аниқ ва ҳақиқий билимларга эга бўламиз.
Диалектика бундан ташқари борлиқ ва тафаккурнинг ҳақиқй асосини аниқлаш билан боғлиқдир.
Диалектиканинг вазифаси бундан ташқари, ишонтириш эмас, балки ҳар бир конкрет ҳолда усулларини топишга қаратилган. Диалектика ҳақиқатни қидирмай балки ҳақиқий илмий далил — исботни топиши керак.
Арасту фалсафа ва диалектикани хусусий фанлардан ажратмайди. Диалектиканинг вазифаси айрим фанлар миқиёсида уларнинг умумий таърифини қидириш. Масалан, тиббиётнинг моҳияти, — дейди Арасту бу Суқрот учун соғлиқдир дегани бўлмай, балки саломатлик умумий инсонларга керак деган фикрдан иборатдир. Умумийликнинг бу ҳолати унинг фикрича диалектика доирасига киради. Бирон бир санъат диалектика сингари соф хусусий ҳолларни ва шунингдек умумий ҳолларини текширмайди.
Нотиқлик, Арасту фикрича диалектиканинг баъзи бир қисмини ташкил этади. нотиқликни қироат фани сифатида ижобий ва шунингдек салбий маънода фойдаланиши мумкин. Нотиқ бу нотиқлик маҳорати билан ҳақиқатни топишга ҳаракат қилса, у ҳақиқий диалектикага яқинлашиши мумкин. Лекин нотиқ ўз нотиқлигини ҳақиқатга қарши қаратган бўлса, у софистикага яқинлашади. Софистик диалектика ҳақиқатни ўргатиш учун эмас, балки ғалабага эришиш учун сафсатабозлик саъатини фойдаланишдир. Нотиқлик, - дейди — Арасту ҳақиқат йўлида қўлланса, диалектиканинг қисмига айланиши мумкин.
Арастунинг мантиғи билан диалектикаси ўртасида қандай муносабат бор экан? Деган саволга Арасту фалсафасида мантиқ ва диалектиканинг ажралмаслиги аниқ кўрсатилган. Бу ҳақда унинг мантиқ асослари гувоҳлик беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
