Ш. Вдурбонов болалар ва усмирлар

---

О лий укув ю ртлари тал аб ал ар и учун 
д арсл и к си ф ати д а тав си я этилган.
БА.Соди^ов 
Л.С .1^у ч^орова 
Ш .ВДурбонов
БОЛАЛАР ВА УСМИРЛАР 
ФИЗИОЛОГИЯСИ ВА ГИГИЕНАСИ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ушбу китоб Вазирлар ма^камаси ^ошидаги «Фан ва 
технологиялар» марказининг молиявий ёрдами билан нашрга 
тайёрланди ва чоп этилди.
28.073 
С 75
Б олалар ва усм и р л ар ф и зи о л о г и я с и ва ги ги ен аси : О лий 
у^ув ю р тл ар и учун д а р с л и к (Б .А .С одиков, Л .С .К у ч к о р о в а, 
LLI.К .
б у р б о н о в ) ; М а с ъ у л м у х а р р и р Ж . С и д и ^ о в — 
Т . : 
У збеки стон М иллий эн ц и кл о п ед и яси Д авлат илмий н аш ри ёти , 
2 0 0 5 .-2 3 4 6 .
1.1,2. М уаллиф дош .
ББК 28.073я73К 51.28я73
«У збеки стон М иллий Э н ц и к ло п ед и яси » 
д ав лат и лм ий н аш ри ёти
№ 5 7 0 - 2 0 0 5
А ли ш ер Н аво и й ном идаги У зб еки сто н
М иллий кутуб хон аси .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

К итоб у сто зи м и з У зб еки сто н Р есп у б ли к аси д а х и зм ат к^ф сатган 
ф а н ар б о б и , б и ологи я ф а н л а р и д о кто р и , п р о ф есс о р Р ахи м ов 
К ар и м Р а^и м о в и ч н и н г ё р к и н х о ти р аси га б аги ш лан ади.
М а з к у р д а р с л и к о л и й у*$Ув ю р т л а р и н и н г т а л а б а л а р и г а
м у л ж а л л а н г а н б у л и б , ^ о з и р г и з а м о н ф а н ю т у ^ л а р и н и , з^амда 
р е с п у б л и к а м и з н и н г и клим и ва и ж т и м о и й ш а р о и т л а р и н и ^ и с о б г а
олган ^ о л д а ёзи лд и.
Д ар сл и к д а таъ л и м ва т ар б и я ж а р а ё н л а р и билан б ев о с и т а 6 o fa h k
б улган м асал ал ар (нерв ти зи м и ва олий н ер в ф аоли яти ) м а р к а зи й
)ф и н н и эгаллайди. Ш унингдек, ун да ^ а р б и р вегетати в ти зи м н и н г
тузи ли ш и , ф и зи о л о ги яс и , ёш х у су с и я тл ар и ва ги ги е н а си га 
6
o fa h k
к и с к а ч а м аълум от бери лган .
Д а р с л и к б о л а л а р ва у с м и р л а р ф и з и о л о г и я с и в а г и г и е н а с и н и
у^итиш да ф ой далан адиган раем ва ж адваллар билан бойитилган э^амда 
У зб е к и сто н Р есп у б ли каси олий ва )ф та —м ахсус таъ ли м в ази р л и ги
то м о н и д ан п едагогика йуналиш и даги укув ю ртл ари учун б ел ги л ан ган
дасту р асо си да ёзилди.
Д ар сл и к н и м азм у н ва с и ф а т ж и ^ а т и д а н
ях ш и л аш учун уз 
ф и к р — м у л о ^ а за л а р и н и б и лд и р ган м у та х асс и с л а р га о л ди н д ан
у3 
м и н н атд о р ч и л и ги м и зн и бил д и рам и з.
Boiu м у х ар р и р
б.ф .н., доц. 
С и д и ков Ж .Т .
Т ак р и зч и л а р
п.ф.д., п роф . Ш ари п ова Д .Ж . 
б.ф.д., п роф . С аи д б о ев а Л.М .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Б о л а л а р в а у с м и р л а р у с и ш и в а р и в о ж л а н и ш и н и н г у м у м и й  
^ о н у н и я т л а р и ..........................................................................................................
12
1.1. Г ом еостаз ва о р ган и зм д а ф у н к ц и я л а р н и н г б о ш п ар и ли ш и . 13
1.2. Усиш ва р и в о ж л а н и ш к о н у н и я т л а р и ............................................13
Усиш в а р и в о ж л а н и ш ..........................................................................13
Усиш в а р и во ж лан и ш г е т е р о х р о н и я с и ....................................... 14
А к сел ер ац и я ............................................................................................15
1.3. Одам у м р и н и н г д ав р л ар га б у л и н и ш и ............................................ 16
2 . 
Т а я н ч - ^ а р а к а т
т и з и м и
в а
у н и н г
ё ш г а
б о г л и ^  
х у с у с и я т л а р и ...........................................................................................................23
2.1. С келет в а у н и н г к и с м л а р и ....................................................................23
2.2. М ускуллар ва у л ар н и н г ёш га 
6
o fa h k х у с у с и я т л а р и ................ 27
2.3. Х ар акат ва ги п о д и н а м и я ......................................................................... 30
2.4. Б олалард а тая н ч — ^ а р а к а т ти зи м и ф а о л и я т и н и н г бузилиш и31
2.5. Б о л а л а р н и н г т а я н ч —^ а р а к а т т и з и м и х у с у с и я т л а р и г а к у р а
м актаб ж и ^ о зл а р и га т а л а б л а р .............................. ........................................ 33
3. Н е р в т и з и м и н и н г ф и з и о л о г и я с и в а у н и н г ё ш г а б о г л и ц  
х у с у с и я т л а р и ...................................................................................................... 36
3.1. Н ерв т и зи м и н и н г ум ум ий т у зи л и ш и ................................................ 39
С и н а п с л а р .................................................................................................. 40
Глиал ^ у ж а й р а л а р .................................................................................... 41
Н ерв т о л а л а р и .........................................................................................42
3.2. Н ей ро н ва нерв тол ал ар и н и н г ёш га 
6
o fa h k хусусиятлари . .42
3.3. Н ерв ту ^м аси н и н г ^ о с с а л а р и ................................................................44
3.4. Н ерв ти зи м и н и н г и н тегр ати в ва к о о р д и н ац и о н ф ао л и яти . .50
Н ерв м а р к азл ар и ва у л ар н и н г х о с с а л а р и ......................................50
Н ер в м а р к азл ар и д аги т о р м о з л а н и ш ..................................................53
Р е ф л ек то р ж а р а ё н л а р н и н г к о о р д и н а ц и я с и ................................... 56
3 .5 . 
М а р к а з и й
н е р в
т и з и м и н и н г
х у с у с и й
ф и з и о л о г и я с и .................................................................................................57
О р к а м и я .......................................................................................................... 57
Бош м и я ............................................................................................................ 59
3.6. В егетатив н ер в т и з и м и ............................................................................... 69
3.7. Р ети куляр ф о р м а ц и я ................................................................................... 71
4. О л и й н е р в ф а о л и я т и в а у н и н г ёш га б о гл и ц х у с у с и я т л а р и . . . . 71
4.1. Тутма ф а о л и я т л а р ..................................................................................... 72
Ш ар тси з р е ф л е к с л а р ........................................................................... 72
И н сти н к т ...................................................................................................73
4.2. )^аёт д ав о м и д а о ртти ри лган ф аол и ятлар. Ш артли р еф л ексл ар
Ш артли р еф л е к с л а р н и н г ^оси л булиш м е х а н и з м л а р и ..........74
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ш а р т л и
р е ф л е к с л а р н и н г
^ о с и л
б у л и ш
ш а р т —
ш а р о и т л а р и .............................................................................................. 75
Ш ар тл и р еф л е к сл ар н и н г т а с н и ф и ................................................ 76
Ш ар тл и ва ш артси з р е ф л е к с л а р н и н г ф а р к и ............................. 77
Ш ар тл и р еф л е к сл ар н и н г т о р м о з л а н и ш и ..................................... 78
4.3. Бош м ияда н ер в ж а р а ё н л а р и н и н г д и н а м и к а с и .........................80
Н е р в ж а р а ё н л а р и н и н г и р р а д и а ц и я с и в а к о н ц ен тр ац и я си . .80
У зар о индукц и я ^ о д и с а с и ...................................................................81
— 
Б ош м и яд а ах б оротн и н г а н ал и зи в а с и н т е з и ............................82
Д и н а м и к с т е р е о т и п .............................................................................. 82
4.4. О л и й н ер в ф ао л и яти н и н г н ей р о д и н ам и к т и п л а р и ................... 83
4.5. О д ам н и олий н ерв ф а о л и я ти н и у зи га хос х усу си я тл ар и . . . 85 
-— - Н у т к ............................................................................................................85
Б о лал ар олий н ерв ф ао л и яти ти п л ар и н и н г т а с н и ф и ...........87
Х о т и р а ........................................................................................................ 91
Э ^ т и ё ж л а р ва м айл —и с т а к л а р ........................................................... 93
4.6. Ф у н к ц и о н ал ^ о л атл ар ............................................................................... 96
Х а р а к а т ........................................................................................................96
У й^у ва туш к у р и ш ................................................................................ 97
Ч ар ч аш ва катти к ч ар ч а ш ................................................................. 104
4.7. О лий н ер в ф ао л и яти н и н г ёш га
6
o fa h k х у су си я тл ар и . . . . 107 
^
К и ч и к м актаб ёш идаги б о л а л а р ..................................................... 109
^ У см ирлик д аври м актаб б о л а л а р и ................................................ 109
К атта ёш даги м актаб б о л а л ар и ....................................................... 110
4.8. О лий н ер в ф ао л и яти н и н г уткув ж а р аён и д а у згар и ш и . . . . 110
4.9. О л и й н е р в ф а о л и я т и н и н г б а ъ з и м о д д а л а р т а ъ с и р и д а
у з г а р и ш и ...................................................................................................
111
4 .1 0 . У к у в ч и л а р д а о л и й н е р в ф а о л и я т и н и н г п а т о л о г и к  
у зга р и ш л а р и ........................................................................................................
112
4.11. Н ер в ти зи м и ги ги е н а си .......................................................................И З
И ш коб и ли яти ва унинг у з г а р и ш и ............................................. 113
К у н д а л и к м а ш г у л о т л а р н и б о л а л а р н и н г ёш и в а ж и н с и г а
ас о сл ан и б м е ъ ёр л аш ти р и ш ............................................................................ 114
К ун тар ти б и га ри оя э т и ш ................................................................. 115
—- 4.12. М актаб да болаларн и укитиш ги гиенаси ....................................117
5 . С е з г и а ъ з о л а р и ё к и а н а л и з а т о р л а р ф и з и о л о г и я с и в а  
г и г и е н а с и ..............................................................................................................
122
5.1. К уриш а н а л и з а т о р и ...............................................................................123
5.2. Э ш итиш а н а л и за т о р и ............................................................................. 127
5.3. В естибуляр а н а л и за т о р ..........................................................................130
5.4. ХИД билиш ва таъ м билиш ан а л и за т о р л а р и .............................. 131
5.5. Т ери а н а л и за т о р и ....................................................................................133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
. И ч к и с е к р е ц и я б е з л а р и в а у л а р н и н г ё ш га б о г л и ^
х у с у с и я т л а р и .........................................................................................................134
6.1. Гипоталам о —ги п о ф и зар т и з и м ........................................................ 136
6.2. К алц он си м он б е з .................................................................................... 138
6.3. П а р акалц о н си м о н б езл ар ................................................................. 139
6.4. А й ри си м он б ез (тим ус).......................................................................... 139
6.5. Б уй рак у сти б е з л а р и ............................................................................. 140
6
.
6
. О п щ озон ости б е з и ..............................................................................141
6.7. Ж и н с и й б е зл а р .................................................................................
142
Ж и н с и й ети л и ш в а ж и н с и й т а р б и я ...........................................
143
7 . 1$он в а у н и н г ё ш га б о г л и ^ х у с у с и я т л а р и .........................................145
7.1. К о н н и н г м и ад о р и ва т а р к и б и ......................................................... 146
К он п л а з м а с и ......................................................................................... 147
К о н н и н г ш аклли эл е м е н т л а р и ..........................................................149
7.2. Кон гр у п п ал ар и в а ко н ^ у й и ш ........................................................ 152
7.3. К он н и н г ё ш га боглик х у су с и я тл ар и ............................................153
7.4. К он т и з и м и н и н г ёш га богли к х у суси ятл ари . К он кам лиги ва 
унинг олдини о л и ш ......................................................................................... 154
8
. К он а й л а н и ш т и зи м и , у н и н г ё ш г а б о г л и ц х у с у с и я т л а р и . . . . 156
8.1. К атта ва к и ч и к кон ай лан и ш д о и р а л а р и .....................................156
8.2. Ю р а к н и н г тузи л и ш и ва у н и н г ёш га богли к ху су си ятл ар и 157
8.3. Ю р ак а в т о м а т и з м и ................................................................................. 159
8.4. Ю рак и ш и н и н г д авр л ар и ................................................................... 161
8.5. Ю рак и ш и даги м ехан и к ва товуш ч и к ар и ш ^олатлари .. . . 162
8
.
6
. Ю ракд аги электр ^ о д и с а л а р и .......................................................... 162
8.7. К °н а й л ан и ш и н и н г б о ш кар и л и ш и ................................................ 163
8
.
8
. К °н а й л ан и ш и н и н г ёш га к а р аб у згар и ш и ............................... 164
8.9 Ю р ак —то м и р ти зи м и г и г и е н а с и .................................................... 168
9. Н а ф а с о л и ш в а у н и н г ёш га б о гл и ц х у с у с и я т л а р и ..................... 169
9.1. Т аш ки н а ф а с олиш . У пка ^ а ж м л а р и ...............................................171
9.2. И чки н а ф а с олиш . У пкада газлар ал м а ш и н у в и ......................... 173
9.3. Кон б илан газл ар н и н г т р а н с п о р т а .................................................. 173
9.4. Н аф ас ол и ш н и н г б о ш к а р и л и ш и ......................................................174
9.5. Н аф ас оли ш н и н г ёш га кар аб у з г а р и ш и ........................................176
9.6. Н а ф ас г и г и е н а с и ..................................................................................... 178
10. Х а зм р л и ш в а у н и н г ёш га б о гл и ц х у с у с и я т л а р и .................. 179
10
.
1
. О ги з буш лиги да ов кат ^азм ки лиш ж а р а ё н и
......................180
10.2. О ш к о зо н д а э$азм ж а р а ё н и ...............................................................182
10!3. Ж и г а р ва м еъ д а ости б е з и ...............................................................184
10.4. И чакдаги х азм ж а р а ё н л а р и .......................................................... 185
11. М о д д а л а р в а э н е р г и я а л м а ш и н у в и в а у н и н г ёш га б о гл и ц
х у с у с и я т л а р и .......................................................................................................186
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

11.1. О к си л л ар алм аш и нуви ...................................................................... 187
1 1
.
2
. Ё глар а л м а ш и н у в и ................................................................................ 188
11.3. У глеводлар а л м а ш и н у в и ..................................................................189
11.4. С ув ва м и н ер ал м оддалар алм аш инуви. В итам и нлар . . . .189
11.5. В итам и нлар а л м а ш и н у в и .............................................................. 191
11.6. М о д д а л а р в а э н е р г и я а л м а ш и н у в и н и н г ё ш г а
6
o f a h ^  
х у су си я тл ар и ...................................................................................................193
12. О в ^ а т л а н и ш ф и з и о л о г и я с и в а у н и н г ёш га б о гл и ц
х у с у с и я т л а р и ...................................................................................................... 194
1 2 .1 .0 в к атл ан и ш ва у н и н г м е ъ ё р л а р и ................................................... 194
12.2. О з и
1
$ланишга булган ас о с и й ги ги е н и к т а л а б л а р .................197
13. А и и р у в ф и з и о л о г и я с и в а у н и н г ёш га 
6
орлш£ 
х у с у с и я т л а р и ...................................................................................................... 199
13.1. Б у й р ак н и н г тузи ли ш и ва ф у н к ц и я с и ...................................... 
199
13.2. С и й д и к ^о си л булиш ж а р а ё н и ........................................................ 200
Ф и л т р а ц и я ............................................................................................... 201
К ан ал чал ард аги р е а б с о р б ц и я ........................................................ 201
К ан алчал ард аги с е к р е ц и я ............................................................... 202
13.3. Б у й р ак л ар ф у н к ц и я с и н и н г б о п щ ар и ли ш и ................................203
13.4. С и й д и к а ж р а л и ш и н и н г ёш га боглик х у с у с и я т л а р и ............ 204
14. Б о л а л а р в а у с м и р л а р с а л о м а т л и г и ..................................................205
14.1. С алом атли к ^ а^ и д а ту ш у н ч а.............................................................206
У мумий к а сал л ан и ш ..............................................................................207
Болаларда сурун кали к а сал л ан и ш л ар н и н г д а р а ж а с и .......... 209
С алом атли к и н д е к с и ........................................................................... 209
С алом атли к г у р у зл а р и .........................................................................210
14.2. С алом атли кк а т а ъ с и р этувчи о м и л л а р ....................................... 211
14.3. Ю кумли касалли клар ва уларн и олдини о л и ш .......................213
14.4. Ч и н и ^и ш ту ш у н ч аси ...........................................................................218
15. З а р а р л и о д а т л а р в а у л а р н и о л д и н и о л и ш ......................................220
15.1. Ч еки ш ва ун ин г о р ган и зм га т а ъ с и р и ......................................... 220
15.2. С пи ртли и чи м ли кл арн и и стеъ м ол ки л и ш .................................. 222
15.3. Г и ё^ван д м од д аларн ин г ор ган и зм га т а ъ с и р и ..........................225
А лкогол ва ги ё^в ан д м одд аларн и н г у саётган о р ган и зм га 
т а ъ с и р и ......................................................................................................226
15.4. О та —он а алкоголи зм ва ги ё^ван дли ги н и н г ^о м и л ага ва 
ч ак а л о ^ к а т а ъ с и р и ..........................................................................................227
15.5. Ж и н с и й тар б и я ва за р а р л и одатлар .*........................................ 229
15.6. Ёш лар ва усм ирлар у р таси д а зар ар л и одатл арн и олдини 
олиш ч о р а л а р и ................................................................................................... 230
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Д унёга юз ту таётган м а м л ак а ти м и зд а к е н г кам р о в л и и сл о ^ атл ар
амалга ош и ри лм овд а, ж а м и я тд а ю ксал и ш ва ян ги л а н и ш ж а р а ё н л а р и
бормокда. М устаки л д ав л ати м и зн и н г м у с та^к а м л и ги н и caiyvain, у н и
ри вож лан ти ри ш , бутун д у н ё га тан и ти ш — б улар ^ам м ас и к е л а ж а к
авлоднинг олдида турган ас о с и й в ази ф а л а р д а н д и р . Ш ун и н г учун ёш
авлодни з$ар то м о н л ам а етук, 
cofaom
в а ч и н и к к а н ки либ т а р б и я л а ш
педагог ва тар б и яч и л ар , т и б б и ё т ход и м лар и , о та —о н ал ар в а к е н г
ж ам оатч и ли к олдида турган ю к с а к в а зи ф а л а р д а н б и р и д и р . Х о зи р ги
кунда р есп у б л и к ам и з р а ^ б а р и я т и ёш авлодни ету к и н сон д а р а ж а с и г а
еткази ш , сало м атл и ги н и м у ста^к ам л аш учун б ар ч а и м к о н и я т л а р н и
иш га солмокда. М ам лакати м и зд а «К адрлар тайёрлаш », «C