Sh. Sodiqova

M aktabgacha ta ’hm  m uas-
, 
. . .  
. . . .  
•  rida  bolalar  faoliyati  mazmumm  tahlil 
sasaland a  huquqiy tarbivani 
.  . 
. 
. 
,
tashkil etish 
etish,  ularda  о  z  faoliyatlariga  msbatan
tanqidiy yondashuvni qaror toptirish, shu­
ningdek,  o 'z  faoliyatlarini  real baholashga o ‘rgatib borish talab etiladi.
B olalarga huquqiy tarbiya berish jarayonida 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasi,  fuqarolik jam iyati  asoslari,  m illiy  davlat tuzilishi,  davlat 
organlari tizim i,  vakillik  hokim iyati  organlari,  0 ‘zbekiston  Respublikasi 
Prezidenti,  R espublika  Vazirlar  M ahkam asi,  vazirliklar  va  davlat  q o ‘- 
m italari,  m ahalliy  boshqaruv  organlari,  fuqarolarining  o ‘zini  o ‘zi  bosh­
qarish  organlari,  Q oraqalpog‘iston  R espublikasi  Vazirlar  Kengashi  kabi 
organlar  faoliyati  haqida  ilk  tushunchalarni  o'rganish,  shuningdek, 
0 ‘zbekiston R espublikasi ichki va tashqi siyosati m ohiyatini o ‘zlashtirish, 
xalqaro huquqiy m unosabatlarni y o ‘lga q o ‘yilishi tartibi bilan tanishib, bu 
haqida ham  ilk tasavvurlarga ega b o ‘ lib borar ekanlar,  ayni vaqtda ularda 
nafaqat  huquqiy  ong,  balki  siyosiy  ong  ham   shakllanadi.  Zero,  jam iyat 
tizim i,  uning  amal  qilishi  uchun  asos  b o ‘lgan  g ‘oya  va  qarashlar  o ‘z 
navbatida huquqiy  g ‘oya v a qarashlarning vujudga kelishini ta ’m inlaydi.
M a’lumki,  1989-yil  20-noyabrda  B M T  Bosh  Assam bleyasi  tom o­
nidan  «Bola  huquqlari  to ‘g ‘risida  konvensiya»  qabul  qilingan  b o ‘lib, 
0 ‘zbekiston  Respublikasi  m azkur  konvensiyaga  1992-yil  9-dekabrda 
qo ‘shilgan  va  R espublikam iz  uchun  konvensiya  1994-yil  29-iyuldan 
boshlab  qonuniy  kuchga  kirgan.  2008-yil  7-yanvarda  0 ‘zbekiston  Res-
171

---

publikasining  «B ola  huquqlarining  kafolatlari  to ‘g ‘risida»gi  Qonuni 
qabul  qilindi.  Q onunda  18  yoshga  to ‘lgunga  qadar  shaxslarni  bola  deb 
tushunish,  ota-onalar,  farzandlikka  oluvchilar,  vasiylar  va  hom iylar 
bolalarning  qonuniy  vakillari  hisoblanishi,  ota-ona  qaram og‘idan  mah- 
rura b o ‘lgan bolalarning ta ’minotini ta ’minlash, ta ’lim -tarbiya berish,  hu­
quq  va  m anfaatlarini  him oya  qilish  uchun  14  yoshga  to ‘lm agan  voyaga 
yetm aganlarga vasiy v a  14 yoshdan  18 yoshgacha bo'lg an  voyaga yetm a- 
ganlarga hom iy tayinlanishi, yetim , jismoniy,  aqliy va ruhiy nuqsonli, ijti­
m oiy  him oyaga  muhtoj  bolalarning  davlat  tom onidan  him oya  qilinishi 
belgilab q o ‘yildi.«Ishga qabul qilish uchun eng kichik yosh to ‘g ‘risida»gi 
konvensiyani  ratifikatsiya  qilish  to ‘g 'risid a 2008-yil  4-aprelda,  «Bolalar 
m ehnatining o g 'ir shakllarini ta ’qiqlash va y o ‘q qilishga doir shoshilinch 
choralar to ‘g ‘risida»gi  Jeneva konvensiyasini  ratifikatsiya  qilish  to 'g 'r i- 
sida 2008-yil  8-aprelda Q onunlar qabul  qilindi.
M azkur  konvensiyalarni  ratifikatsiya  qilish  to ‘g ‘risida  Q onunlar 
qabul  qilinganligi  m unosabati  bilan  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Vazirlar 
M ahkam asi  tom onidan  2008-yil  12-sentyabrda  207-sonli  qarori  qabul 
qilinib,  M illiy  harakat  rejasi  tasdiqlandi  va  bolalar  m ehnatining  og‘ir 
shakllarini  ta ’qiqlash,  y o ‘q  qilishga  doir  chora-tadbirlar  k o ‘rildi.  2008 
yil  16-aprelda voyaga yetm aganlar huquqlarini  him oya qilishga doir  qo­
nun  hujjatlariga  o ‘zgartish  va  q o ‘shim chalar  kiritish  m unosabati  bilan 
O ‘zbekiston  R espublikasining  «Fuqarolam ing  o ‘zini-o ‘zi  boshqarish 
organlari  to ‘g ‘risida»gi  Qonuni  va  O ila  kodeksiga o ‘zgartishlar kiritilib, 
fuqarolam ing  o ‘zini-o‘zi  boshqarish organlari,  ta ’lim,  davolash va bosh­
qa  m uassasalam ing  m ansabdor  shaxslari  ham da  fuqarolarga  ota-onalar 
qaram og‘idan  m ahrum   b o ‘lgan  bolalar  haqidagi  m a’lum otlarni  vasiy- 
lik  va  hom iylik  organiga  taqdim   etish  m ajburiyati  yuklatildi.  O ta-ona 
qaram og‘idan  m ahrum   bo‘lgan  bolalar  to ‘g ‘risidagi  m a’lum otlarni  va- 
siylik  va  hom iylik  organiga  xabar  qilmaslik,  ularni  joylashtirishda 
qonun  talablarini  buzganlik  uchun  m a ’m uriy  javobgarlik  belgilandi. 
Oliy  M ajlis  Senatining  o ‘n  oltinchi  yalpi  m ajlisida  bolalar  savdosi,  bo­
lalar  fohishabozligi  va  bolalar  pornografiyasi  am aliyotidan  bolalarni 
him oyalash,  bolaning  sog‘lig‘iga  x av f  tu g ‘dirish  yoki  ta ’lim   olishiga 
m onelik  qilish  yoxud  uning  salom atligiga,  jismoniy,  aqliy,  m a ’naviy, 
axloqiy  va  ijtim oiy  kam ol  topishiga  zarar-zahm at  yetkazishi  mum kin 
bo‘lgan iqtisodiy  ekspluatatsiyadan ham da har  qanday  ishni  bajarishdan 
Jiimoya qilish m aqsadida « 0 ‘zbekiston R espublikasining B ola huquqlari
172

---

to ‘g ‘risidagi  konvensivaga  doir,  bolalar  savdosi,  bolalar  fohishabozligi 
va  bolalar  pom ografiyasiga  taalluqli  Fakultativ  Protokolga  (Nyu-York, 
2000-yil  25-mav)  qo ‘shilishi  haqida»gi  O ‘zbekiston  Respublikasi  Qo- 
nuni  qabul  qilingan.  R.M ahmudov  huquqiy  m adaniyatning  asosini  tash­
kil  etuvchi  qismlar moddiy,  m a’naviy,  huquqiy,  axloqiy,  estetik va boshqa 
mafkuraviy  omillardan  iborat  ekanligini,  demakki.  moddiy  ham da  m a’­
naviy  xususiyatga ega b o ‘lgan  asosiy,  bir-biriga muvofiq  qismlarni  ajratib 
k o ‘rsatadi.  Huquqshunos  olimlar  Sh.O ‘razaev,  M .Qoriyevlar  esa  huquqiy 
m adaniyat huquqiy bilimlam i egallash, huquqiy m e’yorlam ing amaliyotda 
o ‘z isbotini topishi ham da boshqa mualliflardan  farqli ravishda huquqning 
obro‘si  va  qonunning  ijtimoiy  hayotdagi  o‘rni  bilan  belgilanishini  qayd 
etib  o'tadilar:  «H uquqiy  madanivat  tushunchasi  -   huquqning  rivojlanish 
darajasi,  aholining  huquq  haqidagi  tushunchasi,  qonunchilikning  ahvoli, 
huquqning obro‘si va shu singari unsurlardan tashkil topadi»37.
A.F. N ikitin esa  shaxs huquqiy m adaniyati tarkibini tushunishga o ‘zi- 
ga  xos  tarzda  yondashadi  ham da  shaxs  huquqiy  m adaniyatini  m urakkab 
psixologik hodisa deb baholaydi.  U chunonchi, uning tarkibiy qismlarini: 
huquqiy bilim lar va ulam i  am aliyotda q o'llay  olish k o ‘nikm asi;  qonunga 
nisbatan shaxs m unosabati va nihoyat shaxsning huquqiy m azm unga ega 
b o ‘lgan vaziyatlardagi faoliyatidan iborat»deb ta ’kidlaydi38.
Demak,  shaxs huquqiy m adaniyati negizida quyidagilar aks  etadi:
1)  huquq  va  huquqiy  tizim   borasida  yetarli  m a ’lum otga  ega  b o ‘lish, 
huquqiy  bilim   asoslarini  o'rganish,  ularni  o ‘rganishga b o ‘lgan ehtiyoj  va 
qiziqishning  hosil  b o ‘lishi,  egallangan  nazariy-huquqiy  bilim lam i  ama- 
liyotga  tadbiq  etish  borasidagi  k o ‘nikm ani  shakllantirish  ham da  m ala- 
kaga e g a b o ‘lish;
2)  ijtim oiy-siyosiy,  iqtisodiy,  m adaniy  m unosabatlarni  uyushtirish 
chog‘ida o ‘z faoliyati tim solida huquqiy m adaniyat unsurlarini nam oyon 
etish,  ijtim oiy-siyosiy  ham da  huquqiy  faollikni  yuzaga  keltira  olishda 
k o ‘rinadi.
Shaxs  huquqiy  m adaniyatini  quyidagi  ikki  asosiy  qism ga  ajratish 
mumkin;
1) huquqiy  ong;  2) huquqiy  faoliyat.
37.  Tadjixanov.,  Saidov  A.  Huquqiy  madaniyat  nazariyasi.  2-tom lik.-Toshkent, 
0 ‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi,  1998-182-Ьет..
38.  Никитин  А.  Отвецтвенност  несовершеннолетних.  -   М осква,  Просвещение, 
1 9 9 0 ,-  109-с.
173

---