Sh. Sodiqova

XI BOB. H UQ UQ IY TARBIYA
M aktabgacha  ta ’lim  m uas­
sasalarida  huquqiy tarbiya-
 
ning m aqsad va vazifalari
Huquqiy tarbiyaning asosiy m aqsad 
va  vazifalari  K onstitutsiyani,  davlat 
haqidagi  ta ’limotni,  chunonchi,  fuqa- 
rolik, oila, mehnat, x o ‘jalik, m a ’muriy,
nafaqa,  sud  ishlarini  yuritish  va  boshqarish  huquqlarining  m a'nosini  tu- 
shuntirishdan,  bolalarni  davlat  qonunlarini  yuksak  darajada  hurm at  qil­
ish,  ularga  so'zsiz  rioya  etish,  adliyaviy  bilim larni  egallashga  ehtiyoj 
sezish,  tartib  va  intizom ni  buzuvchilarga  nisbatan  m urosasizlik  ruhida 
tarbiyalash.  xalqaro  huquqning  aham iyatga  m olik  m asalalari,  xalqaro 
tashkilotlar  (BMT,  X avfsizlik  Kengashi  va  hokazo)  faoliyati  haqida  bo­
lalarning um um iy tasavvurlarini  shaklantirishdan iboratdir36.
1997-yil  29-avgustda,  0 ‘zbekiston R espublikasi  Oliy  M ajlisining  IX 
sessiyasida  qabul  qilingan  “Jam iyatda huquqiy  m adaniyatni  yuksaltirish 
M illiy  dasturi”  g ‘oyalari  jam iyat  va  shaxs  huquqiy  m adaniyatini  shak­
llantirish  va uni  rivojlantirish borasida  qim m atli  nazariy  asos  b o iib   xiz­
m at qiladi.
Huquqiy ta ’lim  va tarbiya o ‘zaro b og‘liqlik, uzviylik, aloqadorlik ham ­
da  dialektik xarakterga  ega b o ‘lib,  shaxs  huquqiy  madaniyatini  shakllanti­
rish garovi hisoblanadi.  Zero,  huquqiy ta’lim bolalarga huquqiy m e’yorlar, 
qonunlar ham da ijtimoiy-huquqiy munosabatlar mohiyati to ‘g ‘risida tizim- 
langan bilimlarni berish,  ularda huquqiy bilimlarni egallashga bo'lgan ehti- 
yojni yuzaga keltirish, huquqiy ongni shakllantirish jarayoni b o ‘lib, u izchil, 
uzluksiz. tizimli tarzda tashkil etilishi lozim.
Huquqiy  tarbiya  shaxs  tom onidan  o ‘zlashtirilgan  nazariy-huquqiy 
bilim lar  negizida  huquqiy  faoliyatni  tashkil  etish  borasidagi  ko'nikm a 
va  m alakalarni  hosil  qilish,  unda  ijobiy  m azm undagi  huquqiy  sifatlarni 
qaror  toptirish  va  huquqiy  m adaniyatni  shakllantirishga  y o ‘naltirilgan 
pedagogik jarayon  hisoblanadi.  Shaxs  huquqiy  m adaniyatini  shakllanti­
rish huquqiy  ta ’lim  va tarbiya jarayonining m uhim   bosqichidir.  Huquqiy 
tarbiya berish orqali  inson huquqlari va uni him oya qilish tizim i  uzluksiz 
o ‘rgatilib  boriladi.  Inson  huquqlarini  him oya  qilish  -   K onstitutsiyaning 
asosiy  prinsipi,  0 ‘zbekiston  R espublikasi  ijtim oiy-siyosiy  tizim ini  tub- 
dan  isloh  qilishning  asosiy  y o ‘nalishi  va pirovard  m aqsadi.  0 ‘zbekiston
36  Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviyaviy ishlar Konsepsiyasi. -  M a’rifat g.,  1993, 
3-mart.
168

---

R espublikasi  Prezidenti  I.  A.  K arim ovning  m a ’ruza  va  nutqlarida  inson 
huquqlari sohasida am alga oshirilishi lozim b o ‘lgan quyidagi besh strate- 
gik y o ‘nalish belgilab berilgan:
1)  inson huquqlari va erkinliklarini him oya qilishning sam arali mexa- 
nizm ini  vujudga keltirish;
2)  inson  huquqlari  bo'y icha  xalqaro  huquqning  um um   e ’tiro f etgan 
prinsiplari va norm alari  asosida m illiy  qonunchilikni takom illashtirish;
3) qabul  qilingan qonunlarga o g ‘ishm ay  amal qilish m exanizm ini ish­
lab  chiqish  va  ijtim oiy  hayotning  barcha jabhalarida  qonun  ustunligini 
ta ’minlash;
4) odil sudlov islohotini am alga oshirish y o ‘li bilan butun sud tizimini 
dem okratlashtiri sh ;
5)  aholi,  ayniqsa,  yoshlar  va  m ansabdor  shaxslar,  huquq-tartibot 
idoralari xodim lari  o ‘rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, 
ularning huquqiy  ongi va m adaniyatini  yuksaltirish.
0 ‘zbekistonning inson huquqlari sohasidagi qonunchilik tizim ini besh 
tarkibiy  qism ga bo ‘lish mumkin:
D  birinchisi.  fuqarolarning  shaxsiy  huquqlariga  oid  qonunlar vijdon 
erkinligi  va  diniy  tashkilotlar,  fuqarolarning  m urojaatlari,  fuqarolarning 
huquq  va  erkinliklarini  buzadigan  xatti-harakatlar  va  qarorlar  ustidan 
sudga  shikoyat  qilish,  um um iy  harbiy  m ajburivat  va  harbiy  xizmat, 
m uqobil xizm at to ‘g ‘risidagi  va boshqa qonunlar;
D 
ikkinchisi,  fuqarolarning  siyosiy  huquqlariga  oid  qonunlar 
«kam olot»  birlashm alari,  siyosiy  partiyalar,  saylovlar,  fuqarolarning 
o 'zin i-o 'zi  boshqarish,  kasaba  uyushm alari,  ularning  huquqlari  v a faoli- 
yatining  kafolatlari,  omm aviy  axborot  vositalari,  axborot  olish  erkinligi 
va kafolatlari, referendum  to ‘g ‘risidagi va boshqalar;
d  
uchinchisi,  fuqarolarning  iqtisodiy  m anfaatlarini  him oya  qiluvchi 
qonunlar-m ulkchilik, tadbirkorlik, yer, ijara, davlat tasarrufidan chiqarish 
va xususiylashtirish,  aholini  ish bilan ta ’minlash,  garov,  sug'urta,  dehqon 
xo'jaligi, kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni ra g ‘batlantirish, 
iste’m olchilarning  huquqlarini  him oya  qilish  to ‘g ‘risidagi  qonunlar, 
fuqarolik,  mehnat,  soliq,  bojxona kodekslari;
a  to ‘rtinchisi, insonningm adaniy-m a’naviy huquqlariga oid qonunlar- 
fan, ta ’lim,  m adaniyat,  muzeylar,  m adaniy m erosni him oya qilish,  davlat 
tili to ‘g ‘risidagi  va boshqa qonunlar:
169

---

□ 
beshinchisi,  inson  huquqlariga  oid  halqaro  hujjatlar  (ko‘p 
tom onlam a va ikki tom onlama)
Huquqiy  tarbiyani  tashkil  etish  jarayonida  quyidagi  vazifalar  hal 
etiladi:
-   bolalarga  huquqiy  m e’yorlar,  qonunlar  va  ijtim oiy-huquqiy  muno- 
sabatlar m ohiyati ham da ularning ijtimoiy hayotdagi aham iyati to 'g 'risid a  
m a’lum otlar berish;
-   bolalarda  huquqiy  bilim larni  egallashga  bo‘lgan  ehtiyojni  yuzaga 
keltirish, huquqiy ongni qaror toptirishga erishish;
-   bolalarda  huquqiy  faoliyatni  tashkil  etish  borasidagi  k o ‘nikm a  va 
m alakalarni hosil  qilish;
-  ularda ijobiy m azm undagi huquqiy sifatlar (huquqiy tasavvur, huqu­
qiy idrok, huquqiy tafakkur, huquqiy savodxonlik, huquqiy m as’ullik, hu­
quqiy  faollik,  huquqiy  e ’tiqod va huquqiy  salohiyat)ning  qaror topishini 
ta ’minlash;
-   bolalar  huquqiy  m adaniyati  (huquqiy  m e’yorlar,  qonunlarning  ijti­
moiy  hayotdagi  aham iyatini  to ‘g ‘ri  baholash,  harakat  va  harakatsizlik- 
ning  qonuniy  bo ‘lishiga  erishish,  davlat  K onstituttsiyasi  va  ramzlarini, 
shuningdek, fuqarolik huquq va burchlarini hurm at qilish, yuridik xizm at- 
larga nisbatan  ehtiyojni  qaror toptirish,  har qanday  k o ‘rinishdagi  huquq- 
buzarliklarga qarshi m urosasiz kurashni tashkil etish)ni  shakllantirish.
H uauqiv  m adaniyat  -   shaxs  tom onidan  huquqiy  bilim larning  o ‘z- 
lashtirilishi  ham da  huquqiy  faoliyatni  tashkil  etish  darajasining  sifat 
k o ‘rsatkichi. Shaxs huquqiy m adaniyatini shakllantirish quyidagi shartlar 
asosida am alga oshiriladi:
-  keng ko'lam li  ijtim oiy-huquqiy axborotli m uhitning m avjudligi;
-  shaxs huquqiy ongini shakllantirish;
-  shaxs huquqiy faoliyatini y o ‘lga qo'yish.
Pedagogik jarayonda  huquqiy  ta’lim -tarbiyaning  sam aradorligini  hi­
sobga olish m aqsadga muvofiqdir.  B olalarning huquqiy jihatdan tarbiya- 
langanligi quyidagi holatlar bilan o ich an ad i:
-b o la la r tom onidan « 0 ‘zbekiston davlat va huquqi asoslari», «Konsti- 
tutsiyaviy  huquq»  kabi  m ashg‘ulotlam ing  o ‘zlashtirilish  darajasi,  y a ’ni, 
huquqiy bilim larning m uayyan darajasi;
-  ularning um um jam iyat axloqiy-huquqiy m e’yorlariga amal qilishlari 
ham da  m aktabgacha  ta ’lim  m uassasasi  va  boshqa  o ‘quv  yurtlari  ichki 
tartib-qoidalari, shuningdek, bolalar qoidalariga rioya qilishlari, tartib-in-
170

---

tizom ni  buzish  hollarining  kam ayganligi,  o ‘z-o ‘zini  nazorat  qilish,  xat- 
ti-harakatlari  m ohiyatini  ongli  tahlil  etish  qobiliyatiga  ega  ekanliklari  -  
huquqiy ongning m uayyan darajasi;
-  
ijtim oiy-huquqiy  faolliklari  (bolalar o ‘z-o ‘zini  boshqaruv organlari, 
yoshlar  uyushmalari,  tabiatni  m uhofaza  qilish,  shuningdek,  jam oat 
tashkilotlari ham da huquq-tartibotni him oya qiluvchi tashkilotlar faoliya­
tini uyushtirishdagi ishtiroklari) -  am aliy-huquqiy  faoliyat k o ‘lami.
Shaxsda  huquqiy  sifatlam ing  qaror  topishi  uning  ijtim oiy-huquqiy 
m unosabatlar jarayonidagi  ishtiroki  darajasi  va  sifatiga  b o g iiq .  Doim iy 
ravishda,  m aqsadli  tarzda  huquqiy  m unosabatlarga  kirishish  shaxsda 
huquqiy  m adaniyat  unsurlarining  shakllanishiga  olib  keladi.  Shu  bois 
jam iyat m afkurasi,  ijtim oiy tuzum da qaror topgan huquqiy m unosabatlar 
m azm uni,  uning g ‘oyalari bolalar huquqiy  m adaniyatini  shakllantirishda 
yetakchi o ‘rin tutadi.
A 
Huquqiy  tarbivani  tashkil  etish  dav-