Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Ҳар бир келитпшинг ўз формаси, маъноси ва синтак- тик вазифаси бор. Масалан, жўналиш келишиги от, олмош, сон ва отлашгаи сўзларга қўшилиб, от билан феъл орасидаги син- тактик муиосабатни кўрсатади. Унинг асосий маъноси ҳаракат- нинг йўиалиш ўрнигш билдиришдир. Бундан ташқари пайт, аташ, сабаб, мақсад маъноларини ҳам ифода қилади.

§. Келншик формасидаги сўзлар гапда бошқа сўзлар би* лан қуйидагича муносабатда бўлади:

1. 
   Қаратқич келишиги от билан отни грамматик а.гоқага киритади: китобнинг варағи, одамнинг гавдаси.
   
2. 
   Тушум, жўналиш, ўрин, чнқиш келишиклари отни феъл билан алоқага киритади: китобни ўқиди, бозорга бордим, мак- табда кўрдим, институтдан келдим.
   

Қелишик формасидаги отлар от ва феълдан бошқа туркум- даги сўзлар билаи ҳам муиосабатга киришади: Отдан баланд, итдан паст. (Топиишоқ.) Уят ўлимдан қаттиц. (Мақол.)

46. 
    §. Келишикларнинг маънолари ва функциялари кўмак- чиларнинг маънолари ва функциялари билан муносабатдор бў- лиши мумкин. Бу ҳол нуткда келишикли ва кўмакчили конст- рукциялар синоннмиясини юзага келтиради: телефонда гап- лашдим — телефон орқали гаплашдим, онамга олдим —- онам учун олдим.
    
47. 
    §. Келншик аффикслари сўзга сон ва эгалик (агар у бўлса) формаларидан кейин қўшилади: мактабларимда, ки- тобларини, қоғозларимдан каби. Одатда, келишик формасидаги сўзларга бошқа аффикслар қўшилмайди. Фақат аффикс шак- лидаги юкламаларгина ҳўшилиши мумкин: Бу китоб Зулфия- гами?
    

Қелишик категорияси ҳамма туркумларга бирдек хос эмас. Келишик аввало отларга хос бўлиб, уларнинг нутқ бирлигига айланиши учун зарурий формадир.
Келиших олмошлар, феълнинг ҳаракат номи формаси, жам- ловчи соннинг баъзи кўринишлари учун ҳам хосдир: барчага, ўзига, менга, ўқишга, бешовимизга ва бошқалар.



Келишик отлашган сўзлар (сифат, олмош, феълнинғ сифат- дош формаси)га ҳам тааллуқли. Лекин бу сўзлар учун у за- рурий форма бўлмай, улар нутқда бирор сн-нтактик разифа та- лабига кўра келншик формасини олади: Ёмокнинг яхшиси бўл- гунча, яхшшшнг ёмони бўл. (Мақол.) %'қиганкинг тили узун бў- лади. (Мақол.) Мана шунда гап кўп.
Бош келишик

48. 
    §. Бош келишикдаги сўз ким?, нима?, қ а с р? деган сўроқларнинг бирига жавоб бўлади. Бош келишик формаси махсус морфологик кўрсаткичга эга эмас. Шунинг учун ҳам у ноль кўрсаткичли форма. ҳисобланади.
    

Бош келишик воситасиз ва воситали келишиклар функция- сида келади. Бу вақтда бундай келишиклар баъзан белгцсиз қўлланади. Бу ҳол кўпроқ қаратқич, тушум келишиклари, қис- ман жўналиш, ўрин, чнқиш келишикларида кузатилади. (Бу ҳақда ҳар бир келишик изоҳида алоҳида гапирилади.)
Бош келишикда келган отлар гапда қуйидаги вазифаларда келади:

1. 
   Эга вазифасида: Ленинград — революция бешиги. Ил-