|
иинг (бунинг, унинг) учун, шунинг натижасиаа, шунга кўра, бундан ташқари.
Айрим кўрсатиш олмошлари кўмакчили конструкция соста- вида ҳам келади: у кетгандан буён, кетгандан буёща.
У, бу, шу олмошлари қадар сўзи билан бирга миқдор-да- ражани ифодаловчи сўз вазифасида келади: Шу кадар тез га- пирадики,... Шу кадар эзмаки,...
Шу кўрсатиш олмоши бу олмошидаи олдин қўлланганда, маъноии кучайтириб кўрсатиши янада аниқроқ сезилади. Лекин ҳеч вақт бу олмоши шу дан олдин келмайди: шу бу йил, шу бу- гун.
Кўрсатиш олмошларн кўпинча жуфтлаииб ёки такрорланиб қўлланади. Шу, ўша олмошлари такрорланиб, қуйидаги хусу- сиятга эга бўлади: а) пайт маъносини билдиради: Шу-шу колхознинг иши юришиб кетди. (Ас. М.); б) «ҳеч ўзгаришсиз», «бир хил», «қадимгича» деган маънони билдиради:— Турсуной тузукми?— Уша-ўша, опажон. (Ас. М.) Уйда тирикчилик ўша- ўша-ю, лекин вофуруш домидан қутулеанига Собиржон хурсанд, феъли ҳам ўзгара бошлади. (Ас. М.)
У, бу олмошлари жуфтланиб келиб, қуйидаги хусусиятларга эга бўлади: а) ҳар хил предмет маъносини англатади: «Хўжа- йин қалай?» деб сўраб қолса борми, у-бу деб оғзидап гуллаб турса, иш хуржунда! (М. Муҳамедов.) Тепаликларни текислаш- дан ҳам кўра, одамларга баҳона билан уни-буни айтиб олиш зарур эканлигини уқдирар эди. (Ас. М.)
Одатда олмошларнинг жуфтланишида маълум қонуният бор — у олмоши олдин, бу эса кейин келади. (Ҳеч вақт бу-у шаклида жуфтланмайди.) Жу(|)тлапгап кўрсатшп олмошлари бош, тушум, чиқнш ва жўиалиш кслишик формаларнда кўнроқ шахс, предмет-нарса маъносини (Бозордан у-бу олиб келдим. ...Унга-бунга қарайман. Бу гапни унга-бунга айтиб юрманг), ўрин-пайт келишиги формасида пайт маъносини (Унда-бунда булбулнинг овози эшитиларди каби) ва ўрин маъносини (Урик унда-бунда гуллабди) билдиради. Қаратқич келишик қўшим- часи жуфтлаиган олмошларга қўшилмайди (унинг-букинг деб айтилмайди);
б) -дай(-доқ), -(д)ақа аффиксини олган у-бу кўрсатиш ол- мошлари белгининг ортиқ эканлигини — интенсив даражасини ифодалайди. Мен сизга унақа-бунақа яхшилик қилганим йўқ. (Сўзлашувдан.);
в) -ча аффиксини олиб жуфтланган кўрсатиш олмошлари оз миқдорни (Қозоқ тилини унча-мунча биламан каби) ва қис- ман маънонинг ортиқлигини (Унча-мунча ишлар қўлидан кел- майди дейсизми? каби) билдиради.
У, бу олмошлари ҳар хил уюшган бўлаклар олднда қўл- ланиши ҳам мумкин: У дўконхонанинг дам у учига, дам бу учи■ га келади. (Ас. М.) Бири у дейди, бири бу... (А. Абдуллпсо,)
Кўрсатиш олмошлари гапда қуйидаги вазкфаларда келм»
ди.: а) эга: Бу— бутун дунёга танилган шараф. (У.); б) тўл- дирувчи:' Шуларни одам яратган, уларда одам Қўлининг изи бор. (С. Аҳм.) Шуни ўйлаганда Турсуной анча юпанды. (Ас. М.); в) аниқловчи: Қатор-қатор маишналар, аравалар ва туялар эртадан кечгача шу пахта пункхига қатнарди. (Ш. Р.) Баъзан аниқловчи бўлиб келган кўрсатиш олмошлари билан аниқланмиш орасида бошқа аниқловчилар келиб, белгининг белгисини кўрсатиши мумкин: Уша тўрт йил аввал учрашган манзил, ўша гўзал қирғоқ, ўиш сўлим жой. (У.); г) ҳол: Од- дийгина шундай танишдик-да, суҳбатлаша кетдик иккимиз. (У )', д) кесим: Кечқурун бўладиган партия мажлисида ҳам маса- ла шу. (Ас. М.) Ниятим ҳам шу эди. (С. Аҳм.)
Бундан ташқари, кўрсатиш олмошлари эргашган қўшма гапда нисбий сўз ва изоҳланувчи сўз бўлкб келиш хусусиятига ҳам эга: Бизни тушунган хотинлар қанча кўп бўлса, хавф шунча камаяди, курашимиз шунча енгиллашади. (Ас. М.) Шу- ни билки, сени Ватан кутади. Мени цайси ўқишга муносиб кўр- сангиз, ўшаига ёзинг. (А. Қ.)
Шунингдек, кун, йил, пайт, замон каби пайт билдирувчи от- лар, ёқ, томон, ер каби ўркнга муносабатни ифодаловчи сўз- лар кўрсатиш олмошлари билан бирга қўлланиб, пайт ёки ўрин маъносини ифодаловчи равишга кўчади. Кўрсатиш ол- мошинннг қўшилиши билан бир сўз туркуми бошқа сўз турку- мига кўчади: шу куни, шу йили, шу замон, бу ёққа, шу ерда, у томонда ва бошқалар.
ПЗ-§. Сўроқ олмошлари. Нутқ процессида нштирок этув- чилардан маълум бўлмаган нарсани аниқлаб билиш учун иш- латиладиган олмошлар сўроқ олмошларидир.
Сўроқ олмошлари шахсга (ким), предметга (нима), белги- га (қайси, қандай), миқдорга (неча, қанча), вақтга (қачон), мақсад ва сабабга (нега, нимага) ва ўринга (қани) муносабат англатади.
Баъзи сўроқ олмошлари қўшма гапда нисбий сўз вазифаси- да келгани учун нисбий-сўроқ олмошларн деб номланади: Ким меҳнат қилса, у роҳат кўради. Нимани буюрсанг, шуни келтираман. Сўз таркибида унли товушнинг сони цанш бўлса, бўғинлар сони ҳам шунча бўлади. Эргаш гапда келган бундай сўроқ олмошлари сўроқ маъносидан четлашган бўла- ди. ^
Узбек тилида қўлланадиган сўроқ олмошлари асосан қуйи- даги хусусиятларга эга:
Do'stlaringiz bilan baham: |
